Η τέχνη του ηδονισμού (και το τίμημά της)

Yet each man kills

the thing he loves…

Oscar Wilde

”Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ” (1890) είναι το κατεξοχήν μανιφέστο του κινήματος του αισθητισμού, όπου κυριαρχεί το δόγμα ”η τέχνη για την τέχνη”, ενώ η αναζήτηση του ωραίου και η επιδίωξη της ηδονής μέσω των αισθήσεων οφείλουν να είναι οι μοναδικές φιλοδοξίες του καλλιτέχνη. Κορυφαίος ανάμεσα στους εστέτ ο Ιρλανδός συγγραφέας Όσκαρ Ουάιλντ (1854-1900), σόκαρε τα συντηρητικά ήθη της βικτωριανής κοινωνίας, παρουσιάζοντας ένα βιβλίο όπου η ηθική έχει πλήρως αντικατασταθεί από την αισθητική, η ηδονοθηρία αποτελεί το κίνητρο των πράξεων, ενώ η αιώνια ομορφιά και η άφθαρτη νεότητα γίνονται η μοναδική επιδίωξη της ζωής του ήρωα, για την οποία φτάνει μέχρι το φόνο.

Τρεις είναι οι βασικοί χαρακτήρες του βιβλίου γύρω από τους οποίους ο Ουάιλντ χτίζει την ιστορία: ο ταλαντούχος ζωγράφος Μπάζιλ Χόλγωρντ που ζωγραφίζει το περίφημο πορτραίτο, ο πανέμορφος νεαρός Ντόριαν Γκραίυ -το μοντέλο για τον πίνακα-, και ο εωσφορικός Λόρδος Χένρυ που ”διαφθείρει” με τις ακραία κυνικές απόψεις του το νέο άντρα. Και οι τρεις ανήκουν στην αργόσχολη βρετανική αριστοκρατική τάξη -ο τρόπος ζωής της οποίας, από σαλόνι σε σαλόνι και από σουαρέ σε σουαρέ, αποτελεί το σκηνικό της αφήγησης-, και αποπνέουν ο καθένας με διαφορετικό τρόπο αλαζονεία και υπερηφάνεια: ο ζωγράφος για την τέχνη του, ο Ντόριαν Γκραίυ για την ομορφιά του και ο λόρδος για το πνεύμα του που το θεωρεί ανώτερο όλων των άλλων ανθρώπων τους οποίους περιφρονεί.

Στο κέντρο αυτού του τριγώνου βρίσκεται το ”μαγικό πορτραίτο”, το οποίο όχι μόνο γερνάει και ασχημαίνει αντί για τον Ντόριαν Γκραίυ που παραμένει νέος και όμορφος, αλλά συμβολίζοντας τη συνείδηση του προσώπου που απεικονίζει, μεταλλάσσεται σταδιακά από αριστούργημα σε τερατούργημα, υπό το βάρος των ανήθικων πράξεων και των εγκλημάτων που εκείνος διαπράττει. Όμως και οι τρεις πρωταγωνιστές δεν θα αποφύγουν τις συνέπειες των επιλογών τους – θα πληρώσουν τελικά το τίμημα του τρόπου ζωής που επέλεξαν και της δυστυχίας που έσπειραν γύρω τους, προκειμένου να ικανοποιήσουν τα πάθη τους.

Όλη η δύναμη της γραφής του Ουάιλντ και το συγγραφικό του ταλέντο συμπυκνώνονται στο ”Πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ” που αποτελεί και το μοναδικό του μυθιστόρημα: η ισχυρή φαντασία του που συνδέει εμπνευσμένα το μεταφυσικό στοιχείο με τα ηθικά διλήμματα της ανθρώπινης ζωής, η υψηλή αισθητική του ακόμα κι όταν περιγράφει τις πιο άθλιες πράξεις, η λεπτοδουλεμένη και στολισμένη μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια γλώσσα του και βέβαια οι ευφυείς διάλογοι με τους περίφημους οϋαλδικούς αφορισμούς – σήμα κατατεθέν του συγγραφέα τόσο στο έργο όσο και στη ζωή του, που καθιστούν την ανάγνωση απολαυστική και προκαλούν το ξάφνιασμα του μυαλού μέσα από το προκλητικό και το παράδοξο που εκφράζουν. Και βέβαια στο σημείο αυτό, θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην γίνει μνεία στην άρτια απόδοση του κειμένου στα ελληνικά από τον Δημήτρη Κίκιζα, που έκανε και την επιμέλεια της έκδοσης.

Η ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ των τριών ανδρών, που υπονοείται αλλά ποτέ δεν δηλώνεται ξεκάθαρα -καμουφλαρισμένη ως ”στενή φιλία”-, μπορεί εκείνη την εποχή να πρόσβαλε τα ήθη, σήμερα όμως δεν προκαλεί καμία εντύπωση και δεν επηρεάζει το σύγχρονο αναγνώστη. Δεν ισχύει το ίδιο και για τα δηλητηριώδη σχόλια του Λόρδου Χένρυ εναντίον των γυναικών – ομολογώ ότι ως γυναίκα δεν μπόρεσα να προσπεράσω εύκολα την απαξίωσή του προς το γυναικείο φύλο εν γένει: περιγράφει την πλειονότητα των γυναικών ως πλάσματα επιπόλαια, ρηχά συναισθηματικά και ματαιόδοξα, ενώ ακόμα και τις έξυπνες τις θεωρεί εκνευριστικές. Η μόνη γυναίκα που διασώζεται από τη χλεύη του, είναι η νεαρή ηθοποιός που αυτοκτονεί από ερωτική απογοήτευση για τον Ντόριαν και πεθαίνει με το φωτοστέφανο της ρομαντικής ηρωίδας.

Σε κάθε περίπτωση, το ”Πορτραίτο του Ντόριαν Γκραίυ” είναι ένα κλασικό βιβλίο που η αξία του πηγάζει όχι τόσο από τη λογοτεχνική του αρτιότητα, αλλά κυρίως από τη χαρισματική προσωπικότητα του δημιουργού του, η οποία αντανακλάται και εκδηλώνεται μέσα από το δημιούργημά του – γι’ αυτό και η σκληρή κριτική που του ασκήθηκε στράφηκε κατά κύριο λόγο προς τον ίδιο το συγγραφέα. Για την ακρίβεια, ο Ντόριαν Γκραίυ είναι ο Όσκαρ Ουάλιντ, όσο κι αν το αρνιόταν δημοσίως για ευνόητους λόγους. Άλλωστε, σε επιστολή του (που περιλαμβάνεται στην ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση της Σμίλης με εκτενή σχολιασμό, εργοβιογραφία και κριτικά κείμενα για το έργο), αποκαλύπτει ότι και τα τρία βασικά πρόσωπα του βιβλίου είναι εκδηλώσεις της δικής του εικόνας: όπως τον έβλεπαν οι άλλοι – ο Λόρδος Χένρυ, όπως έβλεπε ίδιος τον εαυτό του – ο καλλιτέχνης, και όπως θα ήθελε να είναι – ο Ντόριαν Γκραίυ.

Συμπερασματικά, αν και το βιβλίο χαρακτηρίστηκε ”ηλίθιο” και ”αηδιαστικό” από τους κριτικούς της εποχής του, σήμερα έχει απόλυτα δικαιώσει το δημιουργό του, που προέβλεπε ότι ”του αξίζει η αθανασία”. Ο Ντόριαν Γκραίυ έμεινε στο πέρασμα του χρόνου ως σύμβολο του ανθρώπινου πόθου για αιώνια νιότη, αλλά και ως αλληγορία της ”Πτώσης από τη Χάρη”, του ξεπεσμού της ψυχής από την ομορφιά στο βόρβορο….