«Τους νίκησε όλους εκτός από μια γυναίκα»

Αν και το Βυζάντιο δεν υπήρξε ποτέ η αγαπημένη μου ιστορική περίοδος (κυρίως επειδή σηματοδοτεί την περίοδο της θεοκρατίας στον ελληνικό πολιτισμό), το όνομα της διαβόητης Θεοφανούς που παντρεύτηκε δύο αυτοκράτορες, ανέβασε στο θρόνο με συνομωσία επίσης δύο και πιθανόν να οργάνωσε τη δολοφονία τριών, με έκανε να ξεκινήσω με ενδιαφέρον τη «ρομαντική μυθιστορία», όπως την ονομάζει ο ίδιος, του Βρετανού νομικού, ιστορικού και συγγραφέα, Φρέντερικ Χάρισον (1831-1923). Με μεγάλη αγάπη και για τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και για τη μετέπειτα ιστορία του Βυζαντίου, ο Χάρισον έγραψε σημαντικές μελέτες ενώ ήταν ο πρώτος που έθεσε θέμα επιστροφής των μαρμάρων του Παρθενώνα, όταν στη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ελλάδα το 1888, είδε τη βεβήλωση στο μνημείο που προκάλεσε ο Έλγιν

Προσπαθώντας να δώσει μια μορφή μυθιστορήματος στο έργο του για τους πολέμους του στρατηγού Νικηφόρου Φωκά εναντίον των Αράβων και κυρίως  για την απελευθέρωση της Κρήτης, ο Χάρισον θέτει στον πρωταγωνιστικό ρόλο τη Θεοφανώ η οποία στο δεύτερο μισό του 10^ου αιώνα, σε μια περίοδο ακμής του Βυζαντίου, κατόρθωσε αν και λαϊκής καταγωγής (σύμφωνα με το βιβλίο έπεισε τον ερωτευμένο μαζί της αυτοκράτορα Ρωμανό ότι η ίδια και η οικογένειά της ήταν απόγονοι του βασιλιά της Σπάρτης, Λεωνίδα), να ανέβει στον αυτοκρατορικό θρόνο, με όπλα της την ομορφιά της, το μυαλό της και τον αδίστακτο χαρακτήρα της. Η Θεοφανώ κυβέρνησε με σκληρότητα προς οποιονδήποτε θεωρούσε αντίπαλό της, ακόμα κι αν ήταν συγγενής της, και προσπάθησε να μείνει στο θρόνο με κάθε τίμημα: όταν ο πρώτος σύζυγός της πέθανε πρόωρα λόγω έκλυτου βίου, παρέσυρε ερωτικά τον Νικηφόρο Φωκά και τον έπεισε να διεκδικήσει το βυζαντινό στέμμα και να την παντρευτεί. Στη συνέχεια, όταν εκείνος απέτυχε ως αυτοκράτορας ξεσηκώνοντας τη λαϊκή οργή, έπεισε και πάλι με τα ερωτικά της θέλγητρα τον ανιψιό του, επίσης στρατιωτικό, Ιωάννη Τσιμισκή, να τον δολοφονήσει και να ανέβει στο θρόνο, με εκείνη φυσικά στο πλευρό του. Αλλά αυτή τη φορά ο νέος αυτοκράτορας ήθελε περισσότερο την εξουσία από εκείνη, και όταν ο πατριάρχης αντέδρασε στο γάμο τους, αρνήθηκε τη Θεοφανώ και την εξόρισε. (Αυτό βέβαια δεν την εμπόδισε να διοργανώσει μία ακόμα συνωμοσία εναντίον του, αλλά χωρίς επιτυχία).

Με επίκεντρο λοιπόν αυτόν τον κυριολεκτικά μυθιστορηματικό βίο της Θεοφανούς, ο Χάρισον παρουσιάζει με εκπληκτική λεπτομέρεια και ακρίβεια τον τρόπο με τον οποίο ήταν οργανωμένη πολιτικά, κοινωνικά και στρατιωτικά η βυζαντινή αυτοκρατορία, τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα του 10^ου αιώνα στην περιοχή αλλά και τις προσωπικότητες όλων των πρωταγωνιστών σε αυτά. Τα βιβλίο βέβαια είναι γεμάτο με αναφορές σε αξιώματα και τίτλους κρατικών και στρατιωτικών αξιωματούχων καθώς και με εξαιρετικές περιγραφές των μνημείων της Κωνσταντινούπολης, πολλά από τα οποία σήμερα δεν σώζονται. Και πρέπει εδώ να γίνει ειδική αναφορά στην πολύ καλή μετάφραση της κ. Καλλέγια, η οποία έγραψε επίσης τις απαραίτητες επεξηγηματικές σημειώσεις και το παράρτημα με την τοπογραφία της Κωνσταντινούπολης.

Το βιβλίο οπωσδήποτε απευθύνεται σε όσους αγαπούν την ιστορία και θέλουν να μάθουν περισσότερα στοιχεία για το Βυζάντιο, για τα οποία ο συγγραφέας έχει κάνει μεγάλη έρευνα στις πρωτότυπες πηγές. Από λογοτεχνικής άποψης, το κείμενο έχει ορισμένες εξαιρετικά ζωντανές και έντονες σκηνές όπως τα γεγονότα κατά την πολιορκία του Χάνδακα ή τη συγκλονιστική απόδοση της δολοφονίας του Νικηφόρου Φωκά, στον τάφο του οποίου χαράχθηκε η επιγραφή «Τους νίκησε όλους εκτός από μια γυναίκα», τη Θεοφανώ που οργάνωσε την άνοδο και την πτώση του από το θρόνο. Ο συγγραφέας καταφέρνει απολύτως να μεταφέρει τον αναγνώστη στην εποχή εκείνη και αυτό αποτελεί νομίζω μεγάλη επιτυχία για ένα ιστορικό κείμενο.

Η μοναδική μου ένσταση είναι η μεροληψία εναντίον της Θεοφανούς: ναι, υπήρξε σίγουρα μια σκληρή και αδίστακτη γυναίκα που έκανε τα πάντα για να ανέλθει στην εξουσία και να την κρατήσει. Και οι χαρακτηρισμοί «εστεμμένη δολοφόνος» και «Μεσσαλίνα του Βυζαντίου» πιθανόν να της αρμόζουν. Αλλά μιλάμε για εποχές όπου οι δολοπλοκίες, οι συνωμοσίες και οι πολιτικές διώξεις ακόμα και οι δολοφονίες των αντιπάλων, ήταν ο κανόνας για όλους όσους εμπλέκονταν στο «παιχνίδι του στέμματος». Επομένως, θεωρώ άδικο να παρουσιάζεται εκείνη ως διαβολικό πλάσμα, προφανώς επειδή ήταν γυναίκα, ενώ έκανε ακριβώς ότι και οι άντρες γύρω της.

Όπως και να ’χει η «Θεοφανώ» του Φρέντερικ Χάρισον μου έμαθε πολλά για το Βυζάντιο τα οποία αγνοούσα και μου άφησε βαθιά εντυπωμένες στη μνήμη μου μερικές εξαιρετικές, ηρωικές ή βαθιά συγκινητικές, σκηνές από τα γεγονότα της εποχής. Ειδικά η εικόνα της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης, που σύμφωνα με άλλους ερευνητές ήταν το «Παρίσι του Μεσαίωνα», αναδεικνύεται σε όλη της τη λάμψη και τη μεγαλοπρέπεια, ενώ ταυτόχρονα αποδίδεται ρεαλιστικά και ολοζώντανα και η σκοτεινή πλευρά της.