Η καθοριστική ευθύνη των επιστημόνων

Η εφιαλτική περσόνα του Δρ. Καλιγκάρι, τον οποίο ο Φριτς Λανγκ εικονοποιεί με εξπρεσιονιστικές  φωτοσκιάσεις που επιτείνουν τον ζόφο που τον περιβάλλει. Ο Δόκτωρ Τζέκυλ, που, σε μια επαναλαμβανόμενη στιγμή παραφροσύνης, αφήνει τη μανία του τέρατος να τον μετατρέψει σε Μίστερ Χάιντ. Ο Προμηθεϊκός Δρ. Φρανκεστάιν, όπου με τη βοήθεια μιας παράτολμης αλχημείας εμφυσά ζωή σε άψυχα πράγματα. Ο «Αόρατος άνθρωπος» του Γουέλς, ο οποίος στο όνομα της γνώσης οδηγείται αναπόδραστα στην παράκρουση και στον αποκλίνοντα βίο. Το «χάπι» της επιστήμης δίδεται για να μετριάσει την άγνοια και να ορθολογικοποιήσει τον άτακτο κόσμο μας, όμως οι παρενέργειες δεν πρέπει να αποσιωπούνται.

Το θεατρικό έργο του Φρίντριχ Ντύρενματ «Οι Φυσικοί» πραγματεύεται αυτή τη δισυπόστατη αρχή που διέπει όλες τις επιστήμες. Υπάρχουν για να προάγουν τη ζωή του ανθρώπου, να της προσφέρουν ένα ουσιαστικό νόημα, να εκλογικεύουν τα άρρητα, να δίδουν μορφή στο άγνωστο, αλλά ταυτόχρονα να προκαλούν πλήθος καταστροφών. Κι όλα στο όνομα της επιστήμης. Ωστόσο, οφείλει να υπάρχει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο δέον και το ευκταίο. Μια ηθική πανοπλία που θα υποχρεώνει τους επιστήμονες να τάσσονται αναφανδόν στο πλευρό του ανθρώπου κι όχι στη χορεία των ολετήρων του είδους. Η άγνοια δεν είναι άλλοθι, η εξαπάτηση δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υπερασπιστική γραμμή. Μήπως δεν έχουν αντικειμενική ευθύνη οι επιστήμονες που συνεργάστηκαν με κυβερνητικά προγράμματα εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων και άλλων μέσων μαζικής καταστροφής; Οι μακελάρηδες-επιστήμονες του Χίτλερ, έχουν άραγε λιγότερο ευθύνη για τις πράξεις τους επειδή χρησιμοποίησαν, ως πρόσχημα, την επιστήμη τους για να δικαιολογήσουν τα φρικώδη πειράματά τους; Για τον Ντύρενματ δεν χωράει αμφιβολία: το ηθικό δίλημμα είναι πάντα ενεργό (ή, τουλάχιστον, οφείλει να είναι) σε κάθε θεράποντα της ανθρώπινης γνώσης.

Ωστόσο, δεν διαχωρίζει τους επιστήμονες, ως αυτόνομη και ξεκομμένη κατηγορία, από την υπόλοιπη κοινωνία. Κατά τον Ελβετό συγγραφέα, τίποτα δεν μπορεί να γίνει αν δεν επενεργήσει συνολικά η κοινωνία. Είμαστε όλοι ένοχοι και μόνο η συλλογική δράση μπορεί να αποτρέψει τα μελλοντικά επίχειρα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Κάπως έτσι, στο έργο, κάτω από το αναλυτικό φως του Ντύρενματ, δεν εκτίθενται μόνο οι επιστήμονες, οι φυσικοί, αλλά κι εμείς οι ίδιοι που μετέχουμε στο κοινωνικό παίγνιο.

Οι τρεις πρωταγωνιστές του έργου είναι φυσικοί που έχουν εξελιχθεί –οικειοθελώς– σε τροφίμους ενός ψυχιατρείου. Ο καθένας από αυτούς υποδύεται κάτι άλλο από αυτό που είναι. Σε κάποιον εμφανίζεται μπροστά του ο βασιλιάς Σολομώντας και του επιβάλλει να φέρει σε πέρας τις εντολές του. Άλλος θεωρεί πως είναι ο Αϊνστάιν κι άλλος πως είναι ο Νεύτωνας. Η διαπλοκή μεταξύ τους αναπτύσσεται μέσα στο έργο και είναι άκρως αποκαλυπτική για την πραγματική τους ταυτότητα και τους κρυφούς σκοπούς που έχουν. Κανείς από αυτούς δεν είναι τρελός. Προσπαθούν να απομακρυνθούν από τη βουή του πλήθους κρατώντας για τους εαυτούς τους τα μυστικά που μπορούν να αλλάξουν δραστικά την εικόνα του κόσμου. Κάθε φορά που έρχονται σε επαφή με την «κανονικότητα», μέσω των νοσοκόμων που τους φροντίζουν, το αποτέλεσμα είναι φονικό. Κυριολεκτικώς!

Ο Ντύρενματ δεν διερωτάται, έχει εκπεφρασμένη άποψη και την καταθέτει: η σύμπλευση της επιστήμης με τις κρατικές επιδιώξεις μόνο ηθικά επιλήψιμη μπορεί να είναι και βλαπτική προς το κοινό καλό. Φυσικά, λύση δεν υφίσταται. Μα, κι αν υπάρχει, τέτοια μόνο τα κοινωνικά υποκείμενα μπορούν να την επιδιώξουν – όχι ο συγγραφέας. Για τον Ντύρενματ, μέσω της δηκτικής ματιάς του και του σκληρού γέλωτα που προκαλεί, αυτό που πρέπει να υποσημειωθεί είναι η ευθύνη καθενός εξ ημών, αλλά κυρίως των επιστημόνων, να μην υποτάσσονται στις σκοτεινές βλέψεις της εξουσίας, να μην παραδίδουν τα όπλα της γνώσης τους προς χάριν απάνθρωπων σκοπών, να μην αφίστανται του μόνου όπλου που διαθέτουν απέναντι στην αποκτήνωση: της γνώσης για έναν κόσμο καλύτερο. Το έργο γράφτηκε το 1962 και παραμένει «σημερινό», κάτι που είναι αρκετά πικρό για την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Φαίνεται πως δεν έχουμε καταφέρει να αποβάλουμε τα ιζήματα της φύσης μας, οδηγούμενοι με μαθηματική ακρίβεια στον αφανισμό. Στην Ελλάδα, το έργο ανέβηκε το 1963 στο Εθνικό Θέατρο με πρωταγωνιστές τον Αλέξη Μινωτή και την Κατίνα Παξινού.

Η παρούσα έκδοση προσφέρεται για περαιτέρω εμβάθυνση στους εσωτερικούς κώδικες του έργου και στην προσωπική ματιά του Ντύρενματ, χάρη στην εισαγωγή και στο επίμετρο της Μάρθας Κουτσιούμπα-Παιονίδη (υπογράφει και τη μετάφραση).