Ο σωσίας της μνήμης – Το ποτάμι των συνάψεων

Ένα αυτοκινητικό ατύχημα, μια αιφνίδια διασάλευση της συναισθηματικής πραγματικότητας, το σύνδρομο Πάπγκρας ή, άλλως πως, το σύνδρομο του σωσία που εμφανίζεται σε περιπτώσεις εστιακών επιληπτικών κρίσεων, κυρίως ύστερα από κρανιοεγκεφαλική κάκωση ή σε περίπτωση άνοιας. Μια λυκοφωτική κατάσταση όπου ο κροταφικός λοβός ακολουθεί καινοφανείς παραβολικές τροχιές. Η νευρολογία, έτσι όπως εμπλέκεται με την εσχατολογική εκδοχή του ατόμου και του κόσμου. Ένα σκίτσο από τον «Θαυμαστό κόσμο του Οζ», όπως είχε γράψει προσφυώς η Μάργκαρετ Άτγουντ όταν κλήθηκε να αποφανθεί για το μυθιστόρημα «The Echo Maker» (ελληνικός τίτλος: «Ο ποταμός της μνήμης») του Ρίτσαρντ Πάουερς. Ίσως, δε, όντως, να πρόκειται για ένα προσωπικό σκίτσο του Πάουερς για τις απροσμέτρητες εκτάσεις των εγκεφαλικών συνάψεων, για τις περίεργες διαδρομές του εγκεφάλου και τέλος για τους παραπόταμους της μνήμης οι οποίοι σε καταστάσεις οριακές τείνουν να διαχωρίζουν την έννοια του προσώπου από το βάρος του συναισθήματος που φέρει. Ένας θαυμαστός κόσμος όπου ο Οζ γίνεται το τραυματισμένο εγώ και τριγύρω όλα αποκτούν απροσμέτρητες διαστάσεις.

Πρόκειται για την απόλυτη διάρρηξη ανάμεσα στο υποκείμενο και στη μνήμη του. Αυτό συμβαίνει στον Μαρκ, τον κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος, όταν έπειτα από ένα αυτοκινητικό ατύχημα ξυπνάει ως… άλλος. Ή, μάλλον, ο οικείος κόσμος προσδένεται στο άρμα της μεταστοιχείωσης. Ό,τι βλέπει είναι κάτι άλλο δίχως πρότερη μνήμη. Ακόμη και η αδερφή του έχει πάψει το φέρει το βάρος του κοινού αίματος. Αντιλαμβάνεται το σωματιδιακό σχήμα, αναγνωρίζει τα βασικά στοιχεία του σώματος, αλλά δεν μπορεί να το ταυτίσει με συγκεκριμένες συναισθηματικές συντεταγμένες. Νομίζει πως κάποιος την έχει αντικαταστήσει με μια σωσία της. Η Κάριν, η αδερφή του, στην απόγνωσή της στρέφεται στον επιτυχημένο νευρολόγο-συγγραφέα Τζέραλντ Βέμπερ που όμως εμφανίζεται πιο τρωτός από ό,τι θα περίμενε και ο ίδιος. Οι ρωγμές στην καριέρα και την προσωπική του ζωή είναι πιο σφύζουσες από ποτέ. Η σχέση έλξης-άπωσης με τη γυναίκα του βαθουλώνουν ακόμη περισσότερο τον εσωτερικό αναβρασμό του, ενώ οι κριτικές που λαμβάνει για το τελευταίο του βιβλίο είναι αν μη τι άλλο καθηλωτικές. Κι όμως, αναλαμβάνει την υπόθεση του Μαρκ, αλλά στην πραγματικότητα βυθίζεται στην ουσία του συνδρόμου Πάπγκρας από το οποίο πάσχει ο Μαρκ. Τι υπάρχει πέραν της μνήμης; Πώς εγγράφονται τα δομικά στοιχεία της ζωής στον εγκέφαλο; Πόσο παραπλανητικές είναι οι εγκεφαλικές συνάψεις, αλλά και πόσο μηχανιστική είναι η συγκρότηση των προσωπικών δεδομένων μιας ζωής, έτσι που όλα μαζί να συνθέτουν μια παράσταση βίου; Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στη φασματική αμερικανική δύση, κάπου στη Νεμπράσκα, στον ποταμό Πλατ, έναν υδροβιότοπο που έχουν επιλέξει τα σμήνη των καναδικών και αμερικανικών γερανών για να έρχονται και να φεύγουν, να πετούν στον πυκνωμένο ουρανό με τα αναλλοίωτα φτερά μιας καταγωγικής μνήμης τους. Αυτό που οι άνθρωποι κινδυνεύουν να απολέσουν –το δικαίωμα στη μνήμη– οι γερανοί το κατέχουν σπερματικά. Είναι τα πουλιά οι αμετάβλητοι φορείς μιας μνήμης που δεν χρειάζεται εξήγηση, διότι απλώς υπάρχει όπως ο αέρας και το νερό;

Ο Πάουερς απλώνει το μυθιστόρημά του στον ενδιάμεσο χώρο που καταλαμβάνει η μυθιστορία και τα επιτεύγματα της νευροεπιστήμης, οι δε εκβολές του είναι ποικίλες. Από τις επιστημονικές βεβαιότητες της νευρολογίας, που αίφνης παύουν να κατέχουν το αλάθητο, έως την οντολογική απόσχιση από τον δεσμευτικό πυρήνα του εγώ και από τις συναισθηματικές διακυμάνσεις των ηρώων έως την οικολογική διευθέτηση του κόσμου προς χάριν της κερδώας λογικής. Ως άλλος Μέλβιλ, ο Πάουερς δημιουργεί τον δικό του «Μπόμπι Ντικ» όπου συμβαίνουν τα πάντα με έναν κατακλυσμικό τρόπο. Ο Μαρκ χάνει και ξαναβρίσκει την Κάριν. Ο Βέμπερ συνδέεται με τη μυστηριώδη νοσοκόμα του Μαρκ, την Μπάρμπαρα, κάνοντας μαζί της ένα εσωτερικό ταξίδι εμπειρίας και αποταύτισης με ό,τι θεωρούσαν και οι δύο –μέχρι πρότινος– κραταιό και λογικό. Η Κάριν θα αναζητήσει την εσωτερική της εξορία από το τραυματισμένο εγώ του αδερφού της στα δικά της ψυχικά «κατάγματα» και θα κινηθεί ερωτικά ανάμεσα σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετους άνδρες: τον ιδεολόγο Ντάνιελ με την έντονη οικολογική δράση και το αντίπαλον δέος του, έναν πραγματιστή εργολάβο, τον Ρόμπερτ. Στο μεταξύ ο υδροβιότοπος που οι γερανοί έχουν ως εστία, αναμένεται να εξελιχθεί σε «πάρκο» όπου το κέρδος θα επιβληθεί της φύσης. Τίποτα δεν μένει ως έχει: η μνήμη, τα συναισθήματα, οι άνθρωποι, τα πουλιά, η άλλοτε κραταιά φύση του κόσμου, η επικείμενη επίθεση των ΗΠΑ στο Ιράκ στο βάθος του κάδρου. Όλα υποτάσσονται σε αυτή την οβιδιακή μεταβολή, τη διάρρηξη κάθε προηγούμενης σχέσης. Κάτι που φέρνει στον νου την Ποιητική του Αριστοτέλη όπου διά του «μεταβαλείν» η τραγωδία βρίσκει την «αυτήν φύσιν». Κι εδώ, στον «Ποταμό της μνήμης», η παραβίαση της συνείδησης και ο καθηλωτικός κόσμος της μνήμης χρειάζεται να καταπατηθούν για να κερδηθούν εκ νέου. Η τραγωδία προσδένεται με όλα τα σωματίδια που τη συνθέτουν.

Με γλώσσα πυκνή νοημάτων που προσπαθεί να λειτουργήσει ακόμη και στο τεχνικό κομμάτι της επιστημονικής ορολογίας, ο Πάουερς συνθέτει ένα βιβλίο ανθρώπινης προβληματικής με τα στοιχεία της μεταμοντέρνας γραφής –άρα στο όριο των λέξεων και των νοημάτων– που έχει αρκετούς θαυμαστούς θεράποντες στις ΗΠΑ (Πίντσον, ΝτεΛίλλο, Φράνζεν).

Η μετάφραση ανήκει στον Μιχάλη Μακρόπουλο.