Μυστήριο και περιπέτεια στο ταραγμένο Βερολίνο

Περισσότερο από μια δήλωση συγγραφικών προθέσεων, ήδη από το 1939, ο Κρίστοφερ Ίσεργουντ είχε προχωρήσει σε μια περιγραφή της καλλιτεχνικής φύσης του. «Είμαι μια φωτογραφική μηχανή με το κλείστρο της ανοιχτό που καταγράφει παθητικά, δίχως να σκέφτεται. Κάποια στιγμή αυτές οι καταγραφές θα πρέπει να αναπτυχθούν προσεκτικά και να τυπωθούν με ένα σταθερό τρόπο».

Πρόκειται για μια ψύχραιμη, φλεγματική, στα όρια της κενότητας, αποτίμηση που πολλάκις προβλημάτισε τους συγκαιρινούς του κριτικούς λογοτεχνίας – αν και, τελικώς, κατέταξαν τα έργα του στη χορεία των καλύτερων επιτευγμάτων της βρετανικής πεζογραφίας του 20^ού αιώνα.

Ιδιαιτέρως, δε, τα «βιβλία του Βερολίνου» αποτέλεσαν μια καίριας στιγμής κορύφωση της συγγραφικής αντίληψης του Ίσεργουρντ. Το αμφιλεγόμενο, από τον ίδιο τον συγγραφέα, μυθιστόρημα «Ο κύριος Νόρις αλλάζει τρένα» ήταν η πρώτη εκδοχή αυτής της σειράς κειμένων που κορυφώθηκε με το «Αντίο, Βερολίνο» και όλα μαζί  εμφανίζονταν υπό τη σκέπη μιας συνολικής έκδοσης («Ιστορίες του Βερολίνου»). Όλα εμπνευσμένα από την παρουσία του συγγραφέα στην προπολεμική πρωτεύουσα της Γερμανίας, σε μια ιστορική στιγμή (τη δεκαετία του ’30) κατακλυσμιαίων γεγονότων που οδήγησαν στην άνοδο του Χίτλερ, στην οδυνηρή κατάληξη με την κήρυξη του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου και στις συνακόλουθες θηριωδίες των ναζί. Ο Ίσεργουντ με την ιδιαίτερα κριτική, πνευματώδη, αβάντ γκαρντ γραφή του καταγράφει αυτό το σκαμπανέβασμα της αυταπάτης, του παραλογισμού και της θλίψης του Βερολίνου. Μέσω ενός υψηλού βαθμού εγγύτητας με την ιδιότυπη πανίδα των Βερολινέζων και των λογής εμιγκρέδων εκείνης της εποχής, ο Ίσεργουντ όχι μόνο έζησε από κοντά τα γεγονότα, αλλά τα βίωσε ως μέρος της παραζάλης.

Το παρόν μυθιστόρημα, σύμφωνα με το παρασκήνιο που το ακολουθεί, είναι εμπνευσμένο από τη ζωή του Βρετανού διεθνιστή Τζέραλντ Χάμιλτον. Ενός ανθρώπου ξεχωριστής αισθητικής, καλλιέργειας και πανουργίας που μπορούσε να συναγελάζεται με τον Ουίνστον Τσόρτσιλ και την ίδια στιγμή να σέρνεται στα πλέον ακατανόμαστα χαμαιτυπεία προς άγραν παράνομου έρωτα.

Την πρωτοπρόσωπη αφήγηση της ιστορίας αναλαμβάνει ο επίσης Βρετανός Ουίλιαμ Μπράνσο (το alter ego του Ίσεργουντ) που ζει στο Βερολίνο και παραδίδει μαθήματα Αγγλικών για τα προς το ζην. Η γνωριμία του, σε μια κουκέτα τρένου, με τον μυστηριώδη, νευρωτικό, καθ’ όλα μελίρρυτο, αλλά και ταυτόχρονα παραπειστικό άνδρα με το όνομα Άρθουρ Νόρις, θα αποτελέσει τον κεντρικό πυρήνα του μυθιστορήματος. Μεταξύ τους, αίφνης, αναπτύσσεται μια φιλία αλλά και μια συμπόρευση που λαμβάνει τη μορφή παλίρροιας και άμπωτης . Τη στιγμή που ερχόταν ο ένας κοντά στον άλλον, μια δόση ισχυρού μυστηρίου, από τη μεριά του Νόρις, όριζε την απόσταση της συνενοχής τους. Ο Νόρις, ένας εκπεσών εστέτ, τυχοκυνηγός και κλασικός τυχοδιώκτης, μπλέκει σε διάφορες κρυφές δουλειές για να διατηρεί ένα γερό κομπόδεμα που το σπαταλάει σε κεράσματα, δώρα, λογής πολυτέλειες και φετιχιστικές εντάσεις ερωτικού περιεχομένου. Από κοντά του ο Μπράνσο συμπάσχει, παρατηρεί, ενίοτε υποστηρίζει, αλλά και αντιδρά στη μυστηριώδη φύση της πολυπραγμοσύνης του. Ο Νόρις συναιρεί ακόμη και τα πλέον ακραία όρια: γίνεται διαπρύσιο μέλος του κομμουνιστικού κόμματος, τη στιγμή όμως που τελικά εμφανίζεται να λειτουργεί ως κοινότατος πράκτορας των γαλλικών υπηρεσιών. Δαίμονες που προσωποποιούνται στον  άτεγκτο γραμματέα του Σμιτ, έναν κοινότατο απατεώνα, αλλά και πράξεις που σκιάζουν το παρελθόν του, διαμορφώνουν μια αντιηρωική περσόνα, στα όρια της καρικατούρας. Μια μορφή που κινείται μεταξύ θυμηδίας, γραφικότητας και περιγελαστικής γοητείας. Στο βάθος του κάδρου, το Βερολίνο αρχίζει να βουτάει στη λάβα των καιρών: η άνοδος των φαιών ταγμάτων του Χίτλερ, το αποτυχημένο πείραμα της Βαϊμάρης, η οικονομική ύφεση και η παραίτηση, διαμορφώνουν ένα εκρηκτικό σκηνικό. Ο κλοιός που περιζώνει τον Νόρις λύεται με τη φυγή του προς τη Λατινική Αμερική, αλλά ως πούρος άνθρωπος της αεικίνητης περιπέτειας αλλάζει τους τόπους διαμονής του αυτοστιγμεί. Τι λιγότερο μπορεί να περιμένει κανείς από έναν τυχοδιώκτη;

Από το μυθιστόρημα παρελαύνουν διάφορες ιδιότυπες φιγούρες της εποχής: χαρακτηριστικές και άκρως αμφιλεγόμενες. Ο βαρόνος φον Μπρέγκνιτζ, ένας ομοφυλόφιλος ερωτιδέας, η νεαρή Άνι, που γίνεται αφέντρα του Νόρις στα ερωτικά του παιχνίδια, αλλά ταυτόχρονα δεν διστάζει να προσεγγίσει τους κομμουνιστές και τους ναζί με μόνο σκοπό να μπορεί να ζει με σχετική άνεση. Κομματικά στελέχη, υπό εκκόλαψη ναζιστές, φτωχοδιάβολοι, πόρνες και νυχτόβιοι τρόφιμοι των περιβόητων καμπαρέ του Βερολίνου – όλοι τούτοι κάνουν την εμφάνισή τους με έναν ιδιαίτερο τρόπο.

Αρκετά χρόνια μετά την έκδοσή του συγκεκριμένου έργου, που αρχικά ο Ίσεργουρντ είχε σκοπό να το ονομάσει «Lost», ο συγγραφέας το απέρριψε παραδεχόμενος πως δεν ήταν τίμιος με τον εαυτό του και με τα όσα πραγματικά έζησε στο Βερολίνο. Ακόμη κι έτσι, το μυθιστόρημα διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που το καθιστούν πέρα για πέρα αντιπροσωπευτικό μιας σκοτεινής περιόδου της Γερμανίας, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

Η μετάφραση ανήκει στην Ιωάννα Ηλιάδη.