Η «γέννηση» ενός τζιχαντιστή

Ενδεικτικό εράνισμα από μια σχετικά πρόσφατη (30/8/2014) ανταπόκριση του περιοδικού “Econοmist” από το Κάιρο, υπό τον εύγλωττο τίτλο: «Γιατί οι Δυτικοί πηγαίνουν να πολεμήσουν στη Συρία και το Ιράκ». Πέραν της όποιας τυπολογίας, εκείνο που έχει τη μέγιστη σημασία είναι οι λόγοι που ωθούν έναν κατά βάση μεσοαστό, μορφωμένο και πλήρως ενταγμένο στο κοινωνικό σύνολο, δυτικό άνδρα να ενδυθεί με τα φαιά χρώματα του θρησκευτικού φανατισμού και να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή του πυρός ως πούρος μαχητής του τζιχάντ. Ο Ραφαέλο Παντούτσι, αναλυτής του think tank “Royal United Services Institut” με έδρα το Λονδίνο, αναφέρει πως οι πλέον προφανείς λόγοι της «μεταμόρφωσης» αυτών των ατόμων είναι η αγωνιώδης προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τους εξαναγκασμούς του στενού οικογενειακού τους κύκλου και η διψαλέα αναζήτηση της ταυτότητάς τους. Η δράση ανάβει τα αίματα και τρόπον τινά νοηματοδοτεί μια ύπαρξη που μέχρι πρότινος δεν είχε καταφέρει να ορίσει τις συντεταγμένες της.

Τι το διαφορετικό συμβαίνει με τον Αλμπάν Ζοζέφ στις «Μεταμορφώσεις» του Φρανσουά Βαλεζό που, αίφνης, μετονομάζεται σε Αμπντελκρίμ Γιουσέφ; Πώς ένας πολλά υποσχόμενος επιστήμονας (μοριακός χημικός) αποφασίζει να γυρίσει την πλάτη του στον εύτακτο βίο του στη Γαλλία και να διαβεί τον Ρουβίκωνα του Ισλάμ; Τι όπλισε την αποφασιστικότητά του να ασπαστεί την πιο ακραία εκδοχή του ισλαμισμού, να αρχίσει να διαβάζει μανιωδώς το Κοράνι, πριν καν η θρησκευτική γητεία τού οπλίσει το χέρι κατά των απίστων;

Ο Βαλεζό δεν ενδιαφέρεται για τις απαντήσεις. Δεν διεξάγει πολιτική/κοινωνιολογική πραγματεία, καίτοι οι βασικοί πυλώνες του μυθιστορήματός του είναι η πολιτική και κοινωνιολογική περιγραφή της πορείας του ήρωα προς τoν εξτρεμιστικό ακροβατισμό. Δίχως όμως να αφήνει εκτός κάδρου τις ψυχολογικές παραμέτρους που παρακινούν τον ίδιο σε μια οβιδιακή μεταστροφή, αλλά και τους οικείους του που βιώνουν με διαφορετική «θερμοκρασία» τις αλλαγές του.

Ο πυρήνας και το κέντρο βάρους των «Μεταμορφώσεων» είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στον Αλμπάν/Αμπντελκρίμ και στην ετεροθαλή αδελφή του Αλίξ. Τούτο το δίπολο θα ορίσει τις πραγματικές προθέσεις του έργου που σαφώς και δεν είναι η ανερμάτιστη καταγγελία από τη σκοπιά ενός Δυτικού συγγραφέα που προσπαθεί να καταλάβει το βίαιο Ισλάμ. Ο Αλμπάν συστρέφεται γύρω από τον εαυτό του και η κεντρομόλα τάση του τον οδηγεί από μικρό σε μια ταραχώδη αναζήτηση των ορίων του. Είναι ένας νεοφώτιστος του πάθους που κάθε φορά ενδύεται με άλλο σχήμα. Όλα τούτα, όμως, τα προσλαμβάνουμε μέσα από την αφήγηση της Αλίξ – ακόμη καλύτερα μέσω των σημειώσεων-εξομολογήσεών της. Πρόδηλα άθεη η ίδια, με βλέψεις προς τον τομέα της τέχνης που δεν ευοδώθηκαν στο βαθμό που θα ήθελε, καταλήγει σε ένα ηχηρό παράδοξο: γίνεται συντηρήτρια μεσαιωνικών τοιχογραφιών χριστιανικού περιεχομένου. Η εξαφάνιση του παλαιού εαυτού του αδελφού της βάζει και την ίδια στη διαδικασία να ψαύσει με προσοχή το «φρέσκο» του δικού της εσωτερικού κόσμου. Με την ίδια χειρουργική επιδεξιότητα που χρησιμοποιεί για να συντηρήσει παλαιές τοιχογραφίες (κάθε επάλληλο στρώμα φανερώνει μια προγενέστερη πτυχή του έργου), αρχίζει να ανασκαλεύει το κοινό παρελθόν τους ως αδέλφια, με σκοπό να καταλάβει τα βαθιά αίτια της αλλαγής του Αλμπάν. Έτσι, όμως, εκτίθεται και εκθέτει και η ίδια τις δικές της αναζητήσεις και μεταμορφώσεις. Οι παλαιές εδραίες απόψεις σιγά σιγά μετατρέπονται σε ψεύδη. Οι βεβαιότητες γεννούν αμφιβολίες. Είναι οι γονείς τους, αδιάφοροι και προσηλωμένοι στο ταξιδιωτικό γραφείο τους, που έφταιξαν για την τωρινή κρίση; Είναι ο χαρακτήρας του Αλμπάν που πάντα τον παρωθούσε να ακολουθήσει την ακραία μορφή της περιπέτειας; Πόσο γνωρίζει, άραγε, τον αδελφό της και πόσο τον εαυτό της;

Παράλληλα με την είσοδο του Αλμπάν στον πυρήνα μιας σέχτας που ετοιμάζει ένα μεγάλο χτύπημα, ο Βαλεζό προσθέτει και την πολιτική διάσταση στην ιστορία. Από τη σύλληψη του Αλμπάν έως την αποφυλάκισή του αρχίζει ένας χορός μυστικών υπηρεσιών, πολιτικών συμφερόντων, δικηγόρων-σταρ, μονολιθικής ρητορείας από τα ΜΜΕ, στερεοτυπικών αντιδράσεων της κοινής γνώμης και πολλαπλών μεταστροφών μιας κοινωνίας (τυπικά δυτικής) που δεν μπορεί να εξηγήσει τις δικές της παθογένειες και στρέφει τα βέλη της στο αλλότριο και το άγνωστο. Όλοι αυτοί εκμεταλλεύονται τις σημειώσεις της Αλίξ για να κατηγορήσουν ή να αθωώσουν, κατά το δοκούν, τον Αλμπάν.

Ο Αλμπάν είναι ένας τυπικός νέος της Δύσης που έχει παρασυρθεί από το κύμα. Είναι ένας κατακερματισμένος αντι-ήρωας που μέχρι την τελευταία στιγμή (την ύστατη και πλέον δραματική) θα προσπαθήσει να βρει ποιος είναι και ποια κίνητρα συνθέτουν το είναι του. Κανείς δεν μένει ακέραιος και ανέπαφος σε αυτή τη δίνη που αριστοτεχνικά στήνει ο Βαλεζό. Ακόμη και οι ακραιφνείς των σταθερών απόψεων –είναι αρκετοί που προβάλλουν ως τέτοιοι στο μυθιστόρημα–, στην ουσία έχουν υποστεί την πιο ουσιαστική μεταμόρφωση.

Λίγους μήνες μετά την αιματηρή επίθεση στο περιοδικό “Charlie Hebdo”, το μυθιστόρημα του Βαλεζό βρίσκεται στο κέντρο της διαλεκτικής που έχει αρχίσει να φουντώνει το τελευταίο διάστημα στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες οι οποίες τελούν υπό ιδιότυπο καθεστώς ομηρίας. Φευ, τα προτάγματα του μυθιστορήματος θα εξακολουθήσουν για πολλά χρόνια ακόμη να μας απασχολούν και να μας συνταράσσουν.

Οφείλουμε να σταθούμε στην ιδιαίτερη λογοτεχνική φόρμα του Βαλεζό.  Ακολουθεί το μονοπάτι της ρυθμικής γραφής, με λιτά μέσα. Αξιοσημείωτος είναι ακόμη και ο τρόπος που μεταχειρίζεται τα διαλογικά μέρη, τα οποία στην οποία μετατρέπει σε παραφράσεις ενδομορφικού χαρακτήρα (sic).

Η πολύ εύστοχη μετάφραση ανήκει στον Γιάννη Στρίγκο.