Η ψίχα των γυναικών

Ονόματα. Ονόματα γυναικών. Ιδιότητες γυναικών. Χαρακτήρες εκτοπισμένοι από το χρόνο και το χώρο και ταυτόχρονα αναγκασμένοι από τη ζωή να ξαναβρούν το υφάδι που τους ενώνει με τον κόσμο. Οι ηρωίδες του «Κάτω», γυναίκες ως επί το πλείστον, φέρουν το βάρος μια ζωής τεθλασμένης και ρημαγμένης από τις συνθήκες (οικονομικές, κοινωνικές, οικογενειακές -ακόμη κι από αυτές της μοίρας) και ενίοτε από τους άντρες με τους οποίους έζησαν.

Η Άννα, η Αντιγόνη, η Στέλλα, η Λιούμπα, η Ειρήνη, η Ρωξάνη είναι οι θηλυκοί πόλοι μιας ζωής που ξοδεύεται, που αφανίζεται, που μάχεται επί ματαίω, που αναζητεί ένα νόημα ύπαρξης.

Δεν μοιρολογούν, αλλά δεν γνωρίζουν και τον τρόπο για να αντισταθούν. Τον μαθαίνουν εν προόδω, μέσα από τα πάθη και τα λάθη τους.

Η Δώρα Κασκάλη στήνει ένα πολυπρισματικό, πολυφωνικό μυθιστόρημα πατώντας σε έναν ρεαλισμό που, όμως, δεν ρέπει προς την «προφάνεια» και τον φορμαλισμό. Καίτοι χρησιμοποιεί υλικά που η λογοτεχνία (ελληνική και παγκόσμια) έχει επεξεργαστεί κατά κόρον, αφήνει τις ηρωίδες να κάνουν «παιχνίδι». Δεν επεμβαίνει επί της δράσης, δεν επιβλέπει, δεν διορθώνει, δεν υποσημειώνει.

Η πλοκή μεταφέρεται σε ένα ορεινό χωριό κάποιου νησιού – έναν χώρο φορτισμένο έντονα από το παρελθόν του αλλά και από το πνιγηρό παρόν του. Σε αυτό το κουκούλι κινούνται οι γυναικείες υποστάσεις. Όμως, ακόμα και αυτός ο χώρος διαθλάται μπρος στα μάτια μας: παρά τη γραμμική ανάπτυξη του μυθιστορήματος, υπάρχουν «δράσεις» που μας μεταφέρουν στο απώτατο παρελθόν, πάθη που παραμένουν στο κατακάθι του παρόντος και πράξεις που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον.

Επί της ουσίας, το «Κάτω» με θαυμαστή οικονομία διατρέχει δύο αιώνες… Ελλάδας, κάνει χειροπιαστές κάποιες μακρινές εικόνες φεουδαρχικής ζωής στην επαρχία, εισβάλλει στο παρόν με τρόπο καίριο (η οικονομική κρίση και τα συμπαρομαρτούντα αυτής είναι έντονα) και μέσω της Αντιγόνης, που φιλοδοξεί να γίνει συγγραφέας, βλέπουμε –ως μια προβολή στο μέλλον- και μια «φέτα» πραγματικότητας που μας περιμένει την επαύριον.

Το «Κάτω» είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο από γυναίκα, με κεντρικές ηρωίδες γυναίκες, αλλά που δεν απευθύνεται μόνο σε γυναίκες (sic). Ο… οίκος του ασθενούς φύλου είναι γεμάτος από αντρικές παρουσίες που λειτουργούν ως σπινθήρες. Άντρες βίαιοι, δεσποτικοί, έκφυλοι, «παραδοσιακοί», άντρες δυνάστες και άντρες γεμάτοι τύψεις για όσα έκαναν ή δεν έκαναν στη ζωή τους. Ένας χορός που στήνεται γύρω από το θήλυ, τη σταθερή καρδιά αυτού του κόσμου.

Τεχνικά, το μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε 16 κεφάλαια. Κάθε ένα από αυτά φέρει ένα γυναίκειο όνομα. Κάθε ένα από αυτά, όμως, «συνομιλεί» υποδόρια με την προμετωπίδα του (συνήθως αποσπάσματα ποιημάτων γραμμένα από άντρες). Το επίσης ενδιαφέρον είναι ότι κάποιοι από τους σπονδύλους μπορούν να λειτουργήσουν και αυτόνομα (χαρακτηριστικό παράδειγμα το κεφάλαιο με την ονομασία «Δημοκρατία»). Διόλου παράξενο, καθώς η Κασκάλη έγινε γνωστή με την επιτυχημένη συλλογή διηγημάτων «Στο τρένο» και εξακολουθεί να διακονεί το είδος.

Εν τέλει εδώ έχουμε ένα μυθιστόρημα με στιβαρή γλώσσα, με κατεργασμένη δομή, με χαρακτήρες ευδιάκριτους (αυτό που λέμε «της διπλανής πόρτας») και με θεματική που πατάει στο σήμερα δίχως να κραυγάζει συνθήματα και τσιτάτα.