Είναι άραγε ολότελα απομαγευτικό ένας ποιητής να κατατρίβεται με τα καθημερινά; Ο Νίκος Καββαδίας έγραφε για τις αθροίσεις στα λογιστικά βιβλία που θα τον κατέτρωγαν. Ο Κώστας Καρυωτάκης, σκυμμένος στα υπηρεσιακά του έγγραφα,  ζούσε σε μια μόνιμη ψυχική αναταραχή. Ο Κάφκα βίωνε τη βουβή παράσταση του γραφείου του με την εμβροντησία ενός πλάσματος ηττημένου εξαρχής. Ο Φερνάντο Πεσσόα δεν είχε τέτοιες αμφιβολίες. Ο «συγχρωτισμός» του με τους ψυχρούς αριθμούς, το εμπόριο, το επιχειρείν και φυσικά το χρήμα δεν ήταν ασυμβίβαστος με την ποιητική του δημιουργία. Ίσως λόγω των σπουδών του, οικονομικά το δίχως άλλο, ίσως λόγω της ευρύτητας του πνεύματός του, ποτέ δεν φύτρωνε μέσα του το δίλημμα «εργασία ή λογοτεχνία». Για έναν δημιουργό που δημιούργησε μια πλειάδα ετερώνυμων, άρα και ποιητικών φωνών, η περσόνα του ανθρώπου της αγοράς δεν θα μπορούσε παρά να είναι μια ακόμη μεταμόρφωση∙ μέσα στις τόσες άλλες.

Ο Πορτογάλος δεν ήταν ένας απλός εμποράκος που ζούσε με την αγωνία να βγάλει τα προς το ζην. Αντιθέτως, και σε αυτό το πεδίο επέδειξε μια ανωτερότητα θαυμαστή και προσήκουσα στο ευθύβολο πνεύμα του. Η ενασχόλησή του, δε, με τον παρθένο τότε χώρο της διαφήμισης, του δημιούργησε μια καινούργια συμμετρία θεωρίας και πράξης.

Η θεωρητική σκευή του φαίνεται ολοκάθαρα στο βιβλίο «Η ουσία του εμπορίου», το οποίο πόρρω απέχει από το να θεωρείται λογοτεχνικό πόνημα. Μήπως έχουμε να κάνουμε με μια ακόμη ετερωνυμία του Πεσσόα, παρά το γεγονός ότι το εν λόγω βιβλίο το υπογράφει με το όνομά του;

Μα, για μια στιγμή: γιατί θα πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση η σχέση του Πεσσόα με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες και το εμπορικό πνεύμα; Μήπως δεν είναι ο δημιουργός του παράδοξου «Αναρχικού Τραπεζίτη»; Ενός «πούρου» καπιταλιστή που δηλώνει ανερυθρίαστα αναρχικός και παραδέχεται ότι κυνηγάει με λαχτάρα τα χρήματα μόνο και μόνο και για να ξεπεράσει την τυραννία τους. Ή, μήπως, δεν είναι πάλι αυτός που δημιούργησε εκ της τέφρας του τον ποιητή Αλβάρο ντε Κάμπος; Έναν εκκεντρικό ναυπηγό μηχανικό όπου στα ποιήματά του εξυμνεί τις μηχανές και την πρόοδο του τεχνολογικού πολιτισμού.

Όλα τούτα συγκροτούν την εδραία αίσθηση ότι ο Πεσσόα όταν ασχολιόταν ενεργά με το εμπόριο, όταν συνέτασσε εμπορικές μεταφράσεις, όταν σκάρωνε κείμενα για τη διαφήμιση, όταν δημιουργούσε τη μια εταιρεία μετά την άλλη –όλες με τη μεγαλαυχία ενός εκκεντρικού θαυματοποιού– ήταν στο στοιχείο του. Ομοίως και όταν με δύναμη ψυχής άφηνε την ποίηση να τον παρασύρει.

Το βιβλίο «Η ουσία του εμπορίου», με τις απαραίτητες αναθεωρήσεις λόγω της διαφορετικής εποχής, θα μπορούσε να είναι ένα κλασικό βιβλίο «know how» από τα πολλά που κυκλοφορούν σήμερα στις ΗΠΑ με συγγραφείς επιτυχημένους επιχειρηματίες που θέλουν να δώσουν τα φώτα τους στους επίδοξους εκατομμυριούχους.

Μόνο που ο Πεσσόα ντύνει την πρακτική διάσταση της ενασχόλησής του με μια θεωρητική βάση που δεν μπορεί κανείς να παραγνωρίσει. Γράφει για την εξέλιξη του εμπορίου, για τα «πρέπει» που πρέπει να έχει ένας έμπορος κατά την άσκηση του επαγγέλματός του, αλλά και για εκείνα που πρέπει να αποφύγει εάν δεν θέλει να αποτύχει. Το βιβλίο είναι ένας οδηγός επιβίωσης στον σκληρό κόσμο του εμπορίου.

Ο Πεσσόα, ίσως επειδή ζει σε προ-κεϋνσιανή εποχή, αντιστρατεύεται την κρατική παρέμβαση και ταυτίζεται απόλυτα με τις ελευθερίες που παρέχει η αγορά. Κάτι σαν την «αυτορρύθμιση» που πρέσβευαν, και συνεχίζουν να πρεσβεύουν, οι οπαδοί του φιλελευθερισμού. Για τον Πεσσόα καμία δέσμευση δεν πρέπει να υπάρχει στον επιχειρηματικό στίβο: άσε όλα τα λουλούδια να ανθίσουν, αν μπορούν, είναι η θεωρία του μέσες άκρες.

Επιπλέον, ασχολείται με το θέμα του μονοπωλίου, της βεμπεριανής οργάνωσης μιας επιχείρησης και την υποχρέωση του εμπόρου να μπορεί να καταλαβαίνει τις ανάγκες των πελατών του, εάν θέλει να έχει… πελατεία για πολλά χρόνια.

Καίτοι το κείμενο στηρίζεται σε μια γλώσσα τεχνική, η οποία καμία σχέση δεν έχει με την ευκαμψία της λογοτεχνίας, εντούτοις είναι εύληπτο διότι ο Πεσσόα, ακόμη κι εδώ, εμφανίζει την ποιότητα της γραφής του με τρόπο καθηλωτικό. Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα κείμενα προορίζονταν για ειδικά περιοδικά και έμελλε να διαβαστούν από επαΐοντες, δεν χάνουν σε σφρίγος και ενδιαφέρον για τον λιγότερο μυημένο.

Ίσως, δε, προσφέρουν και μια άλλη πτυχή της πολύπλευρης προσωπικότητας του Πεσσόα. Ενός ανθρώπου με ευρύτητα πνεύματος, πολλαπλές ενασχολήσεις, ακάματη δύναμη και απαράμιλλο σφρίγος.

Η Μαρία Παπαδήμα έχει «αναλάβει» εδώ και πολύ καιρό το δύσκολο έργο να φέρει ξανά στην επιφάνεια τον Φερνάντο Πεσσόα. Στην πραγματικότητα να τον εμφανίσει αναβαπτισμένο στο ελληνικό κοινό. Με μεταφράσεις πρώτης γραμμής και επίμετρα και σημειώσεις που κεντρώνουν το εκάστοτε βιβλίο με τρόπο ευθύ, έχει καταφέρει να προκαλέσει μια φρέσκια συζήτηση γύρω από τον Φερνάντο Πεσσόα, έναν από τους σημαντικότερους ποιητές του περασμένου αιώνα. Κατά πολλούς: τον σημαντικότερο.