Το βιβλίο των φανταστικών όντων του Μπολάνιο

Μιλώντας για εκλεκτικές συγγένειες. Ή όταν ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες άφησε στο πόδι του τον Ρομπέρτο Μπολάνιο, να συνεχίσει τα μερεμέτια στην οικία της λογοτεχνίας. Το 1957 ο μέγιστος Μπόρχες εξέδωσε στο Μεξικό το «Εγχειρίδιο Φανταστικής Ζωολογίας» που περιείχε 82 θαυμαστά λήμματα. Δέκα χρόνια μετά, στο Μπουένος Άιρες, κυκλοφόρησε μια δεύτερη έκδοση –το περιβόητο «Βιβλίο των Φανταστικών Όντων»– στο οποίο συμπεριλήφθηκαν 34 επιπλέον λήμματα.

Το 1996 ο Ρομπέρτο Μπολάνιο έκανε αισθητή την παρουσία του στους λογοτεχνικούς κύκλους (αλλά και σε εκείνους της κριτικής), όταν εξέδωσε τη «Ναζιστική Λογοτεχνία στην Αμερική». Πρόκειται για ένα ιδιότυπο, προκλητικό, ευφάνταστο, αλλά και απολύτως συναφές με την τέχνη του Μπολάνιο, «who is who» λογοτεχνών που προσκύνησαν, συναγελάστηκαν, περιελίχτηκαν ιδεολογικά και διατράνωσαν τη φρικώδη ιδεολογία του ναζισμού. Άνθρωποι επινοημένοι, «κατασκευασμένοι» από την ολοζώντανη φαντασία του Χιλιανού. Είναι, δε, τόσο υψηλός ο βαθμός επινόησης του Μπολάνιο, που προσθέτει σε κάθε έναν εξ αυτών συγκεκριμένα πραγματολογικά στοιχεία: έτος γέννησης, οικογενειακές σχέσεις, τίτλους βιβλίων, ονομασίες εκδοτικών οίκων και περιοδικών, καθώς και ένα πλήθος δραστηριοτήτων στις οποίες περιλαμβάνονται, συχνάκις, και πραγματικοί συγγραφείς.

Σχεδόν όλοι τους κινούνται πέριξ της λογοτεχνικής παροικίας και σχεδόν ποτέ δεν κατάφεραν να ενταχθούν οργανικά σε αυτήν. Πρόκειται για ανθρώπους βουτηγμένους στα σκούρα νάματα της ιδεοληψίας. Είναι καταλυμένοι από έμμονες ιδέες, από σκοτεινές προθέσεις που δεν ευοδώνονται και από εμπνεύσεις που ήκιστα προσθέτουν κάτι στη μακρά λογοτεχνική ιστορία των χωρών τους. Ο Μπολάνιο δεν ρίχνει κανένα βέλος κατά πάνω τους. Ακολουθεί τη γραμμή της παρατήρησης και μόλις στο τελευταίο… λήμμα εμπλέκεται ονομαστικώς. Επισκοπεί τους βίους των «μαύρων» ψευδοαγίων της ναζιστικής λογοτεχνίας, αλλά δεν σκοπεύει να εξαπολύσει πύρινη επίθεση εναντίον τους.

Το συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους· δίχως ο ένας να κλείνει τον δρόμο στον άλλο. Ως άλλος «μικρός εξερευνητής», ο Μπολάνιο ανασκάπτει την κρυφή ζωή κάποιων λογοτεχνών ήσσονος αξίας και με οργιαστική φαντασία και σχεδόν με ομοιόμορφη ένταση γραφής –ακολουθώντας δηλαδή την ίσαλο γραμμή της καταγραφής–, τους φέρνει στην επιφάνεια προς χάριν μιας στρεβλής βιβλιοφιλικής-λογοτεχνικής μανίας. Αυτός, ίσως, είναι ο εύκολος δρόμος. Οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων μπορούν να διαβαστούν κάλλιστα ως διηγήματα με φανερή την αυτοτέλειά τους.

Ωστόσο, είναι προφανές πως όλοι τούτοι οι ακραιφνώς υψιπετείς συγγραφείς (άνδρες και γυναίκες) «πατούν» σε πραγματικά πρόσωπα και καταστάσεις της Αμερικής (κυρίως της Νότιας πλευράς της). Ο Μπολάνιο σχολιάζει τα πράγματα με τον δικό του μαγευτικό τρόπο, μόνο που στόχος του είναι η απομάγευση.

Έχουμε να κάνουμε με έναν συγγραφέα που η συγγραφή και συνάμα η λογοτεχνία είναι η τέχνη του διασκορπισμού του εγώ. Όποιος εμπλέκεται σε αυτό το σύμπαν οφείλει να φτάσει έως τις εσχατιές του εαυτού του και να βρεθεί στην καίρια φάση της αποδιοργάνωσης των δομικών στοιχείων που τον συνθέτουν. Η λογοτεχνία είναι ένα «ολικό παιχνίδι»: μπαίνεις και δεν βγαίνεις ακέραιος. Καίτοι δεν έχουμε να κάνουμε με ένα πολιτικό βιβλίο, εντούτοις τα ιστορικά και πολιτικά δεδομένα της ταραγμένης Λατινικής Αμερικής διαπερνούν τον ιστό των 22 «φανταστικών» όντων του βιβλίου. Δικτατορίες, βασανισμοί, εκτοπισμοί, λυρικές αντιπάθειες και παθιασμένες εκδικήσεις, κορυβαντισμοί που οδηγούν στο πουθενά και σκάνε σαν φωτοβολίδες στον πηχτό αέρα, όλα τούτα ενυπάρχουν στο βιβλίο στον μέγιστο βαθμό. Ο Μπολάνιο, πάλι είναι προφανές, μιλάει για πράγματα της εποχής του, αλλά και για καταστάσεις που καθώς έγραφε το βιβλίο δεν είχαν καν συμβεί. Αυτή η avant la lettre διάσταση της «Ναζιστικής Λογοτεχνίας» είναι που την κάνει εξόχως ενδιαφέρουσα και σημερινή – τώρα που η ναζιστική εκδοχή δεν περιορίζεται σε λογοτεχνίζοντες πειραματισμούς, αλλά αναδύεται εκ της τέφρας της σε όλη την Ευρώπη.

Οι φανατισμένοι, μεγαλόπνοοι, εμμονικοί, φανατικοί συγγραφείς στους οποίους αναφέρεται ο Μπολάνιο δεν υπάρχουν όπως αναφέρονται, αλλά όπως υποσημειώνονται διά πλαγίου τρόπου. Καμία λογοτεχνία δεν μπορεί να μετατρέψει τον φορέα της σε «εκών καλό», αντιθέτως στην πλάτη της έχουν συμβεί κάμποσα εγκλήματα.

Ο Κρίτων Ηλιόπουλος κάνει πάλι το θαύμα του με μια μετάφραση αντάξια του βιβλίου. Είναι ευτύχημα που αυτός ο τόσο ιδιαίτερος συγγραφέας έγινε γνωστός στη χώρα μας με τον σωστό τρόπο.