Θύτες και εξιλαστήρια θύματα

Ο Πάβελ Κόχουτ γεννήθηκε στην Πράγα το 1928. Το 1946 έγινε μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος της Τσεχοσλοβακίας και το 1969 τον διέγραψαν. Το 1979, λόγω της συμμετοχής του στην κίνηση πολιτών «Χάρτα 77», απελάθηκε στην Αυστρία και του αφαιρέθηκε η τσέχικη υπηκοότητα. Το 1980 πήρε την αυστριακή υπηκοότητα και το 1990 (μετά την αλλαγή του πολιτικού συστήματος στην Τσεχία το 1989), απέκτησε πάλι την τσέχικη υπηκοότητα. Τώρα εργάζεται και ψηφίζει τόσο στη Βιένη όσο και στην Πράγα.

Η Λιζίνκα Ταχέτσι είναι ένα όμορφο δεκαεξάχρονο κορίτσι που δεν μιλάει σχεδόν καθόλου. Όταν αποτυγχάνει διαδοχικά στις εξετάσεις για διάφορες σχολές Μέσης Εκπαίδευσης και κινδυνεύει να μην πάρει απολυτήριο, η δυναμική μητέρα της ζητά τη βοήθεια του πρώτου της εραστή ο οποίος μεσολαβεί για να βρει μια θέση σε σχολή «ανθρωπιστικών επιστημών». Ο καθηγητής Βλκ και ο κοσμήτορας Σίμσα επισκέπτονται το σπίτι των Ταχέτσι για να εξετάσουν την υποψήφια, η οποία τους καταπλήσσει με τις επιδόσεις της. Αποκαλύπτουν στους γονείς της Λιζίνκα πως από το Σεπτέμβριο θα λειτουργήσει για πρώτη φορά μία σχολή δημίων και πως η κόρη τους, εφόσον ολοκληρώσει με επιτυχία ένα ετήσιο πρόγραμμα σπουδών, έχει τη δυνατότητα να γίνει η πρώτη γυναίκα δήμιος! Τις αδύναμες αντιρρήσεις του φιλολόγου κ. Ταχέτσι κάμπτει ο καθηγητής Βλκ που αυτοσχεδιάζει έναν λόγο περί της κοινωνικής χρησιμότητας των δημίων, εμπλουτισμένο με ιστορικές και λογοτεχνικές αναφορές. Αυτός είναι ο πυρήνας της νουβέλας που ο Κόχουτ ανέπτυξε, δουλεύοντας στη διάρκεια πολλών χρόνων, στο μυθιστόρημα με τίτλο «Η δήμιος». Το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Τσεχοσλοβακία το 1978 και έγινε η αφορμή να εκδιωχθεί από την πατρίδα του ο συγγραφέας, όπως αναφέρει ο ίδιος στον επίλογο που συμπληρώνει την ελληνική έκδοση.

Στην πορεία της σχολικής χρονιάς συμβαίνουν διάφορα γεγονότα που περιστρέφονται γύρω από τη Λιζίνκα, μοναδικό κορίτσι σε μια ολιγομελή τάξη αγοριών που βρίσκονται στην ίδια πάνω-κάτω ηλικία. Από την αυτοκτονία του μαθητή Μάσιν έως την «εξαφάνιση» του Σίμσα και το ταξίδι του Βλκ σε γειτονική χώρα (μαζί με τη Λιζίνκα), μαθαίνουμε το παρελθόν των δύο δημίων, αλλά και πώς λειτουργεί  ένα απολυταρχικό καθεστώς: με ανακατατάξεις στην κλίμακα της ιεραρχίας, την ανακάλυψη «συνωμοσιών» και τη δημιουργία κάθε φορά μιας νέας φουρνιάς εξιλαστηρίων θυμάτων. Ο ίδιος ο Βλκ είναι η επιτομή αυτού του συστήματος. Προτού γίνει δήμιος ήταν δάσκαλος, αλλά πρόδωσε τους συναδέλφους του που τον μύησαν στην αντίσταση επί γερμανικής κατοχής και ανακάλυψε την πραγματική του «κλίση» μέσα από άλλες προδοσίες. Στο πρόσωπό του ο Κόχουτ καταδικάζει τον άνθρωπο που παραδίδει την ηθική του ταυτότητα και γίνεται ένα γρανάζι του μηχανισμού εξουσίας.

Η γραφή του μυθιστορήματος είναι πυκνή και χαρακτηρίζεται από έντονη θεατρικότητα. Τα συχνά μπρος-πίσω στο χρόνο και ο ιδιόρρυθμος χωρισμός των υποκεφαλαίων, με ανάμειξη των επιμέρους σκηνών, απαιτούν την προσήλωση του αναγνώστη. Η «Δήμιος» είναι ένα βιβλίο διαποτισμένο με μαύρο χιούμορ. Η ειρωνεία είναι τόσο πικρή και οι καταστάσεις που περιγράφονται τόσο ακραίες που δεν το κάνουν ένα «εύκολο» βιβλίο. Κι όμως, αυτή η τραβηγμένη στα άκρα λογική των δημίων αντιστοιχούσε σε μία πραγματικότητα, όπως και τώρα, αν και με άλλα μέσα. Τότε ο εχθρός ήταν η αυταρχική εξουσία την οποία ασκούσε ένα μονοκομματικό καθεστώς στο όνομα του κοινού καλού. Σήμερα η ίδια εξουσία ασκείται με δημοκρατικό περιτύλιγμα, επιβάλλοντας τις αποφάσεις της και μετατρέποντας τον άνθρωπο σε απλό διεκπεραιωτή.