Η ανάσταση ως κοινωνική επιταγή

Έχοντας αφήσει πίσω του την ηρωική/δραματική πτυχή των Ναπολεόντειων χρόνων και της εξέγερσης των Δεκεμβριστών, έτσι όπως εκτέθηκαν στο εμβληματικό «Πόλεμος και Ειρήνη», αλλά και την κριτική στο φεουδαρχικό σύστημα της Ρωσίας μέσα από την ερωτική ιστορία δύο ανθρώπων στην «Άννα Καρένινα», ο Τολστόι προσέφερε ένα κύκνειο άσμα που έμελλε να έχει επιδραστικό τόνο στη ζωή και στο συγγραφικό του έργο.

Καίτοι λιγότερο προβεβλημένη, «Η Ανάσταση», αυτό το το μυθιστόρημα-ποταμός, αποτέλεσε την αιτία να τον αφορίσει η ρωσική Ιερά Σύνοδος το 1901 και να τον οδηγήσει σε μια εκούσια απομόνωση. Το 1910 ο Τολστόι αποφασίζει να φύγει από το σπίτι του, να απαρνηθεί την κοσμική ζωή και έτσι, έμπλεος μοναχικότητας που θα τον οδηγήσει στην πολυπόθητη ψυχική ειρήνη, θα πεθάνει ανέστιος και πλάνης σ’ ένα σπίτι κοντά στον σταθμό Αστάποβο.

Η ουσιαστική αλλαγή στον Τολστόι, υπό μορφή πνευματικής κρίσης, θα επέλθει το 1870. Είναι μια διαφοροποίηση εμπρηστικής ισχύος, καθώς ο Ρώσος συγγραφέας, ήδη αναγνωρισμένος και ακέραιος, αρχίζει να γράφει σε διάφορα φυλλάδια πύρινους λόγους κατά της επίσημης Εκκλησίας και του κράτους, αρνείται τις δεσμεύσεις της σάρκας και εναντιώνεται στην ιδιωτική ιδιοκτησία, Τείνει πλησίστιος προς την ακραία ηθικολογία και τον ορθολογισμό. Οι ιδέες του βρίσκουν πολλούς θιασώτες εντός και εκτός της Ρωσίας – διόλου παράξενο, καθώς ο παλαιός κόσμος ετοιμάζεται να δώσει τη σκυτάλη στον νέο που δειλά δειλά ξεπροβάλλει και θα οδηγήσει σε μια σειρά ιστορικών αλλαγών με κορυφαία την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία.

Ο Τολστόι προλέγει το μέλλον και συνδιαλέγεται με το παρόν με όρους βαθιάς άρνησης και εναντίωσης. Η επίδραση που έχει μέσα του το έργο του οικονομολόγου Χένρι Τζορτζ προβάλλεται έκτυπα στην «Ανάσταση», όπου η κριτική κατά του φεουδαλικού συστήματος, της εκμετάλλευσης των μουζίκων και της παραπαίουσας καθεστηκυίας τάξης είναι έντονη και βιτριολική. Ομοίως, η ανάγνωση του έργου του Σοπενχάουερ «Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση» θα του ανατρέψει πολλές από τις μέχρι πρόσφατα παραδεδεγμένες αξίες του. Ο Τολστόι προοδευτικά μετασχηματίζεται σε Ορθόδοξο αναρχικό που θα κάνει ακόμη και τον Κροπότκιν να γράψει το 1911 ένα υμνητικό κείμενο για τις ιδέες του, αν και αντιλαμβάνεται πως δεν καταλήγουν στη δημιουργία μιας αναρχικής, αταξικής κοινωνίας.

Ο ριζοσπαστικός αναρχο-πασιφισμός του είναι η ρίζα πάνω στην οποία αναπτύσσεται η «Ανάσταση», από τη στιγμή που η επίθεση που εξαπολύει ο Τολστόι στους βασικούς θεσμούς είναι ανελέητη.

Βρισκόμαστε στα τέλη του 19^ου αιώνα, όταν η Κατερίνα Μάσλοβα, μια ταπεινής καταγωγής γυναίκα, αποπλανείται από τον πρίγκιπα Νεχλιούντοφ. Η ζωή της ακολουθεί μια καθοδική πορεία των παριών της τσαρικής κοινωνίας. Το «ένοχο» τέκνο της πεθαίνει, εκεί χάνει τη βολή ενός καθωσπρέπει σπιτιού στο οποίο δουλεύει και τελικώς καταλήγει να γίνει πόρνη και να γνωρίσει τον έκλυτο βίο. Στο τέλος κατηγορείται για τον φόνο ενός «πελάτη» της, δικάζεται και καταδικάζεται σε καταναγκαστικά έργα στις στέπες της Σιβηρίας. Ο Νεχλιούντοφ τη συναντάει ξανά στο δικαστήριο ως ένορκος και ουσιαστικά διαπράττει δεύτερο έγκλημα εις βάρος της, καθώς μια ασύγγνωστη αβλεψία του θα την οδηγήσει στη φυλακή, ενώ ουσιαστικά είναι αθώα. Από εκείνη τη στιγμή ο Νεχλιούντοφ, πνιγμένος από τις τύψεις, αποφασίζει να αλλάξει ζωή και να ακολουθήσει τη Μάσλοβα μέχρι τη Σιβηρία με σκοπό να τη σώσει και μέσω αυτής να σωθεί, να αναβαπτιστεί και τελικά να αναστηθεί εντός του. Δίνει την περιουσία του στους μουζίκους, στρέφει την πλάτη του στην ευζωία των ανθρώπων της τάξης του, στοχάζεται πάνω στο θέμα του νόμου, της δικαιοσύνης, της εκκλησίας και του κράτους. Βλέπει το «άτοπον» του κοινωνικού σχηματισμού της εποχής του που δομείται στη βάση της αδικίας και του δεσποτισμού. Η εσωτερική έκρηξη λαμβάνει τον χαρακτήρα σωτήριας ενσάρκωσης ενός ιδεώδους κόσμου που ξεκινάει από έναν πηγαίο ανθρωπισμό για να καταλήξει στη θρησκεία.

Ο Τολστόι είναι ένας από τους κλασικότερους «συγγραφείς Θεούς». Απλώνει έναν ολόκληρο καμβά από γεγονότα και χαρακτήρες τα οποία ελέγχει απολύτως και τα καταγράφει μακροσκοπικά, δίχως να εμπλέκεται. Δομεί άρτιους χαρακτήρες και γνωρίζει επακριβώς τι πρέπει να κάνει με αυτούς και σε τι καταστάσεις θα τους εμπλέξει. Το κυριότερο: οι ήρωές του δεν είναι αναπτύγματα έμπνευσης ή της τυχαιότητας, αλλά εικόνες της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Είναι γεννήματα της κοινωνίας όπου ζουν. Η «Ανάσταση» συγκεφαλαιώνει όλες τις ανατρεπτικές ιδέες του Τολστόι στο τέλος της ζωής του. Μέσα από απόλυτα ρεαλιστικά μοτίβα αναπτύσσεται ολόκληρη η ρωσική κοινωνία που βρίσκεται σε επαναστατικό αναβρασμό, αλλά και η εσωτερική πάλη του συγγραφέα ο οποίος αναζητεί τα βάθη της θρησκείας για να εξηγήσει τον κόσμο που γύρω του αλλάζει δραματικά.

Η μεταφορά αυτού του κλασικού έργου σε «σημερινή» γλώσσα έχει τη σημασία του διότι έτσι μπορεί να γίνει εύληπτο από νεαρότερους αναγνώστες, Δίχως ίχνος ακαδημαϊσμού και με όμορφα ελληνικά, η Ελένη Μπακοπούλου πετυχαίνει απόλυτα με τη μετάφρασή της. Άλλωστε δεν είναι η πρώτη φορά που καταπιάνεται επιτυχώς με τα έργα των Ρώσων κλασικών.