Ο ποιητής γυμνός, ερωτευμένος, τσακισμένος
Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ με τη Λουίζ Κολέ. Ο Τζέιμς Τζόις με τη Νόρα. Ο Χένρι Μίλερ με την Αναΐς Νιν. Ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ με τη Μαίρη Γουέλς. Ο Πάμπλο Νερούντα με τη Ματίλντε Ουρούτια. Και φυσικά ο Φερνάντο Πεσσόα με την Οφέλια Κεϊρός.
Ποιο ένστικτο (ταπεινό, σκαμπρόζικο, φιλοπερίεργο ή, μήπως, σκανδαλοθηρικό) μας προκαλεί να σκύψουμε στην ιδιωτική σφαίρα των συγγραφέων και να σκαλίσουμε τις κρυμμένες πτυχές των βίων τους – ιδιαιτέρως εκείνες που αγγίζουν τη ρόδινη περιοχή του έρωτα;
Υπό τον κίνδυνο τούτη η οξυμμένη περιέργεια να προκαλέσει πλείστες όσες απομυθοποιήσεις για την εξιδανικευμένη εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας, τα τοτέμ λογοτεχνίας, αίφνης, εμφανίζονται τρωτοί, ανθρώπινοι, ηδυπαθείς, κόλακες, κοινοί ερωτιδείς αλλά και πνευματώδεις, ρήτορες του μεγάλου –και ιδανικού– έρωτα, έμφοβοι μπρος στην απόρριψη, τρομαγμένοι στην πιθανότητα το σώμα να υποσκελίσει την πνευματική εργασία τους.
Στα «Γράμματα στην Οφέλια», ο Φερνάντο Πεσσόα δεν είναι ο γνωστός Πεσσόα αλλά ούτε και κάποιος ετερώνυμός του. Ίσως, δίχως να το επιδιώκει, όντως, μέσα από αυτές τις επιστολές προς μια γυναίκα, να εμφανίζεται ένας… ενδιάμεσος ετερώνυμος του Πορτογάλου. Αδιαμόρφωτος ακόμη, νεφοσκεπής, περιδεής αλλά και παιγνιώδης ταυτοχρόνως.
Η επιστολική (και όχι μόνο) σχέση του Πεσσόα με την κατά πολύ μικρότερή του Οφέλια είχε διάρκεια 16 χρόνια και είναι χωρισμένη σε δύο βασικές περιόδους. Η πρώτη είναι των ρόδων και του… μελιού και η δεύτερη του ρήγματος και του αποχωρισμού. Και στις δύο, όμως, ο μέγιστος ποιητής έχει αποστερηθεί το στεφάνι της ποιητικής του δόξας και εμφανίζεται… γυμνός, σωματικός και πλήρης συναισθημάτων. Αν και το ερωτικό στοιχείο δεν είναι ξένο στην ποίησή του, εντούτοις δεν μπορεί να χαρακτηριστεί «ερωτικός ποιητής» – τουλάχιστον με τη συμβατική ερμηνεία του όρου. Σε αυτές τις επιστολές, ωστόσο, ο Πεσσόα αφήνει έναν χείμαρρο ερωτικών καλεσμάτων, ακκισμών στα όρια της παιδικότητας και ιμερικών τόνων που δεν περιμένει κανείς να ξεχυθούν από έναν άνθρωπο με τη δική του εκκεντρική ιδιοσυγκρασία. Εντέλει, είναι ο ίδιος ο Πεσσόα, ένας άλλος, ή κάποιες φορές και ο ετερώνυμός του, Άλβαρο Ντε Κάμπος (αυτός ο σκληροπυρηνικός μηχανικός), που μετέχουν στο ερωτικό γαϊτανάκι. Ο Πεσσόα είναι ερωτευμένος, υποδύεται τον ερωτευμένο, παίζει με τα συναισθήματά του αλλά και με εκείνα της Οφέλια.
Μα, κι εκείνη, αν και δεν είναι πνευματώδης και δεν θα μπορέσει ποτέ να αφουγκραστεί το ηφαιστειώδες ταλέντο του αγαπημένου της, μετέχει του παιχνιδιού, ως ένα σημείο, με ανυπόκριτο πνεύμα. Ναι, φτάνει στο σημείο να συνομιλεί με τον «ανύπαρκτο» Άλβαρο Ντε Κάμπος, να τον εχθρεύεται και να προσπαθεί να αμυνθεί υπέρ του αγαπημένου της Νινίνιο/ Φερναντίνιο. Το όνειρό της είναι να παντρευτεί τον Πεσσόα, να ζήσουν μαζί κάτω από την ίδια εστία, να ακολουθήσουν μια συμβατική ζωή ως ένα συνηθισμένο ζευγάρι ερωτευμένων. Στο μυαλό της έχει δημιουργήσει μια «κουκλίστικη» εκδοχή στην οποία ο Πεσσόα, φευ, δεν θα μπορέσει ποτέ να ανταποκριθεί. Όντως, κάποια στιγμή η σύγκρουση με τον… άλλο του εαυτό θα αποβεί μοιραία για τη σχέση. Ο Πεσσόα δεν είναι άνθρωπος των συγχρωτισμών και της αμοιβαιότητας των αισθημάτων. Η μόνη σχέση που παραμένει μέσα του αδιασάλευτη είναι αυτή του δημιουργού, του ποιητή. Ακολουθώντας το πεπρωμένο του, δεν μπορεί να αποχωρήσει από τη σχέση, αφήνοντας την Οφέλια μόνη με τη ραγισμένη καρδιά της. Μέσα από μια σειρά καθημερινών συμβάντων, ερωτικών διαχύσεων, πληγωμένων κατηγοριών, αγαπητικών υποσημειώσεων, συμβουλευτικών παραινέσεων (μην πίνεις, του λέει εκείνη – να τρως, της λέει ο άλλος) και άλλων πολλών αποκαλύψεων, διαγράφεται ο κύκλος της σχέσης του Φερνάντο με την Οφέλια και, υπό διαφορετική οπτική γωνία, βλέπουμε τον ποιητή μέσα από τον άνθρωπο αλλά και τον άνθρωπο που είναι ταγμένος σε μια μόνο θωπεία: σε αυτήν της ποίησης.
Η μετάφραση ανήκει στην Μαρία Παπαδήμα, η οποία συγγράφει και ένα άκρως κατατοπιστικό επίμετρο για την ερωτική (έως σεξουαλική) πτυχή της ποίησης του Πεσσόα. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα και συγκροτημένη ανάλυση που συμπληρώνει την παρούσα έκδοση και εξηγεί γιατί τούτες οι επιστολές ενδέχεται να είναι κάτι παραπάνω από μια προσέγγιση από την… κλειδαρότρυπα, αλλά να φωτίζουν αυτό που πραγματικά ήταν και έμελλε να γίνει ο Πεσσόα στα κατοπινά χρόνια.
