Με τα μάτια των άλλων
Το 1878, η Τουρκία παραχώρησε στην Αγγλία την Κύπρο, «για να την καταλάβει και να την διοικεί». Το νησί είχε περίπου 200.000 κατοίκους που ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία. Βρισκόταν σε κακή οικονομική κατάσταση, λόγω της μακρόχρονης (από το 1571) κακοδιοίκησης των Οθωμανών και μαστιζόταν από επιδημίες όπως η μαλάρια και ο τυφοειδής πυρετός. Οι υποδομές ήταν σχεδόν ανύπαρκτες: το ταξίδι ανάμεσα στις πόλεις διαρκούσε μέρες. Λιμενικές εγκαταστάσεις δεν υπήρχαν. Οι ξένοι ταξιδιώτες έφθαναν στο αραξοβόλι της Λάρνακας, όπου βρισκόταν και η συνοικία των Ευρωπαίων. Στα χρόνια της βασίλισσας Βικτώριας, Άγγλοι της ανώτερης κοινωνικής τάξης θέλησαν να δώσουν στους αναγνώστες των περιοδικών της εποχής τις εντυπώσεις τους από τη νέα κτήση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Τα κείμενά τους συγκεντρώνει η έκδοση «Επί Ανάσσης Βικτωρίας», μεταφρασμένα για πρώτη φορά στα ελληνικά, που δίνουν μια εικόνα για το πώς έβλεπαν οι Άγγλοι την Κύπρο (και τους Κυπρίους), πάντα σε συνδυασμό με τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας.
Τα 14 κείμενα που παρουσιάζονται μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: αυτά που γράφτηκαν τα πρώτα χρόνια μετά την εκχώρηση της Κύπρου και παρουσιάζουν στους αναγνώστες το νησί, τους κατοίκους και τους πλουτοπαραγωγικούς του πόρους και εκείνα που γράφονται αρκετά χρόνια μετά (έως το 1891) και επιχειρούν μια αποτίμηση της βρετανικής κυριαρχίας.
Τα άρθρα της πρώτης κατηγορίας περιλαμβάνουν πολλές πληροφορίες για την εθνική καταγωγή και το χαρακτήρα των Κυπρίων, χριστιανών και μουσουλμάνων κυρίως, τις αγροτικές καλλιέργειες, την υποτυπώδη κτηνοτροφία, την κατάσταση των δασών, τον ορυκτό πλούτο, το κλίμα και τα προβλήματα που δημιουργούν η ξηρασία και οι επιδρομές των ακρίδων. Περιγράφεται το διοικητικό σύστημα των Οθωμανών και αναλύονται τα έσοδα του Θησαυροφυλακίου, τα οποία προέρχονται κυρίως από το φόρο της δεκάτης πάνω στην παραγωγή. Επισημαίνεται η απουσία υποδομών και σύγχρονων εργαλείων που θα διευκολύνουν την εκτέλεση των αγροτικών εργασιών. Γίνεται επίσης εκτενής αναφορά στην ιστορία του νησιού και τον αρχαιολογικό του πλούτο. Δεν λείπουν ταξιδιωτικές εντυπώσεις περαστικών από την Κύπρο ή από τις περιηγήσεις υψηλόβαθμων κυβερνητικών αξιωματούχων. Διατυπώνονται τεκμηριωμένες προτάσεις για τη μετατροπή της Κύπρου σε ναυτική βάση και εμπορικό κέντρο.
Τα άρθρα της δεύτερης κατηγορίας είναι περισσότερο κριτικά για τη βρετανική διοίκηση. Τους αρθρογράφους προβληματίζει η δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία εξακολουθεί να βρίσκεται το νησί, κυρίως λόγω της υποχρέωσης καταβολής του φόρου υποτελείας. Επισημαίνουν τις ανεπάρκειες της βρετανικής διοίκησης, αναγνωρίζοντας ωστόσο διάφορες θετικές αλλαγές που βοηθούν στην ανάπτυξη του νησιού. Προτείνουν με περισσότερη ένταση και πειθώ ένα δικαιότερο φορολογικό σύστημα για τους κατοίκους σε συνδυασμό με την ανάληψη των υποχρεώσεων της Βρετανίας, ως έντιμης δύναμης απέναντι στους οιωνεί υπηκόους της.
Ιστορία δεν είναι μόνο οι επίσημες πηγές, αλλά και οι αφηγήσεις των ανθρώπων που επισκέπτονται ή ζουν σε έναν τόπο. Οι βικτωριανοί συγγραφείς του τόμου διαπνέονται από την επιθυμία να δουν την Κύπρο να μετατρέπεται σε μία ευημερούσα χώρα υπό τη «σκέπη» της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, αισθάνονται ένα είδος χρέους απέναντι στη νεοαποκτηθείσα κτήση τους: να κινητοποιήσουν εκείνες τις δυνάμεις που θα την αναπτύξουν υλικά και πνευματικά, ώστε να ξεφύγει από την οπισθοδρόμηση στην οποία βρισκόταν επί Οθωμανικής κατοχής. Το όφελος για τη Βρετανική Αυτοκρατορία θα είναι η απόκτηση μιας ισχυρής βάσης και ενός προπύργιου απέναντι στην επέκταση της Ρωσίας στην Ασία.
Όλα αυτά αναλύει στην εισαγωγή ο Κυριάκος Δημητρίου, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ο οποίος έκανε την έρευνα και είχε την επιμέλεια του τόμου. Κι είναι αυτά που κάνουν το βιβλίο αξιοδιάβαστο, όχι μόνο για εκείνον που έχει ένα ειδικό ενδιαφέρον για την Κύπρο, αλλά και για όσους θέλουν να ανιχνεύσουν τι βρίσκεται πίσω από τις δυνάμεις που κινούν την Ιστορία και καθορίζουν τις τύχες των ανθρώπων. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται βιβλιογραφία, ελληνικό και ξενόγλωσσο ευρετήριο και εικονογραφικό υλικό.
