Μια πραγματική πράξη

Μια noir ιστορία (και ως πλοκή και ως ατμόσφαιρα) που ανήκει στα κλασικά έργα της σουηδικής λογοτεχνίας, είναι το σύντομο αυτό μυθιστόρημα με τη μορφή ημερολογίου. Ο «Δόκτωρ Γκλας», αν και σήμερα διδάσκεται στα σχολεία, προκάλεσε την εποχή που εκδόθηκε (1905) κοινωνικό σκάνδαλο και ο συγγραφέας του, μια πολύπλευρη και ιδιαίτερη προσωπικότητα των σουηδικών γραμμάτων, χαρακτηρίστηκε δημοσίως «διαταραγμένος σεξουαλικά» και «αμφιβόλου ηθικής».

Ήρωάς του ένας νέος ακόμα γιατρός, αστός και τακτοποιημένος επαγγελματικά και οικονομικά, με σταθερή πελατεία και (ανυπόφορα) σταθερή ζωή. Απέξω φαίνεται ευυπόληπτος και συντηρητικός, αλλά εμείς βλέπουμε μέσα του γιατί διαβάζουμε το ημερολόγιό του, τον πραγματικό εαυτό του πίσω από τη μάσκα: μοναχικός, χωρίς ποτέ να έχει σεξουαλική σχέση με γυναίκα, βυθισμένος στις αναμνήσεις της πρώτης νιότης του, τόσο ρομαντικός που αναγκαστικά γίνεται κυνικός απέναντι στην κοινή ανθρώπινη καθημερινότητα αφού δεν μπορεί να σταθεί στο ύψος των προσδοκιών και των ονείρων του. Τι ονειρεύεται; Τον έρωτα βεβαίως, εξιδανικευμένο και «αγνό», αλλά περισσότερα από όλα ποθεί με όλο του το είναι «μια πραγματική πράξη»: ένας γεγονός που θα τον αναγκάσει να βγει από το λήθαργο και να κάνει μια επιλογή και εξ αυτής μία σημαντική, καθοριστική πράξη.

Συνήθως ότι καλούμε με τόση ένταση, έρχεται: εμφανίζεται στη ζωή του μια νεαρή γυναίκα, παντρεμένη με έναν πολύ μεγαλύτερό της ιερέα, και του εξομολογείται ότι δεν θέλει πλέον να έχει σεξουαλικές σχέσεις με το σύζυγό της διότι είναι ερωτευμένη με έναν άλλο άντρα. Ζητά τη βοήθειά του: να πείσει με ένα ιατρικό επιχείρημα τον άντρα της ώστε μην απαιτεί από εκείνη να εκτελέσει τα συζυγικά της καθήκοντα. Ο Δόκτωρ Γκλας μετά από πολλά χρόνια περιπλάνησης σε μια συναισθηματική έρημο, συγκινείται και δέχεται. Την ερωτεύεται; Μπορεί, αλλά το κίνητρό του δεν είναι ο έρωτας, όσο το να φανεί αληθινά χρήσιμος σε ένα πλάσμα που θαυμάζει. Αρχικά το σχέδιό τους επιτυγχάνει, αλλά όχι για πολύ αφού ο ιερέας επιθυμεί διακαώς απόγονο. Και τότε ο γιατρός βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον εαυτό, σε έναν από τους καλύτερους εσωτερικούς διαλόγους που έχω διαβάσει έτσι όπως καταγράφεται αυτή η κρίσιμη καμπή στο ημερολόγιό του…

Ώς πού είναι ικανός να φτάσει για να βοηθήσει εκείνη που πλέον έχει γίνει το κέντρο του κόσμου του; Ώς το φόνο;

Ο συγγραφέας, ποιητής, δραματουργός και δημοσιογράφος Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ, μάλλον άγνωστος στο ευρύ ελληνικό αναγνωστικό κοινό, δημιουργεί ένα λογοτεχνικό κομψοτέχνημα ύφους και ατμόσφαιρας, που όμως η καρδιά του είναι σκοτεινή, σχεδόν αβυσσώδης: είναι η άβυσσος της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, η οποία, όπως ο ήρωας, είναι ικανή για τα υψηλότερα αλλά και τα πιο απεχθή συναισθήματα και πράξεις. Ο δόκτωρ Γκλας παγωμένος και ακίνητος πίσω από το γυαλί που υπονοεί το όνομά του (αυτό σημαίνει και στα σουηδικά η λέξη), παρακολουθεί τον κόσμο και τα ανθρώπινα, αλλά και την ίδια του την ύπαρξη, λες και είναι πειραματόζωα σε επιστημονικό εργαστήριο. Οι απόψεις που εκφράζει στο ημερολόγιό του κυμαίνονται από το πιο ευγενή ιδεώδη και τον ιδεαλισμό του ρομαντισμού έως τον μισανθρωπισμό, και από τις πιο πρωτοποριακές ιδέες για την εποχή του (σε θέματα όπως η άμβλωση ή ευθανασία) έως τις πλέον ελιτίστικες και αντιδραστικές, μια απέχθεια π.χ., για τον «λαουτζίκο» όπως τον αποκαλεί. Ανάλογη αντίθεση κυριαρχεί και στις αναμνήσεις του: υπέροχες σκηνές γεμάτες φως και τρυφερότητα έως εικόνες απέραντης μοναξιάς, σαν να ζει στην έρημο όχι σε μια πολυάνθρωπη πρωτεύουσα, σαν να είναι ο τελευταίος ζωντανός άνθρωπος στη Γη.

Κι έπειτα είναι αδύνατον για τον αναγνώστη να αποκρυσταλλώσει μια γνώμη γι’ αυτόν τον ήρωα: Είναι δειλός ή γενναίος; Είναι εγωιστής και μισάνθρωπος ή φοβισμένος και ψυχικά αποξενωμένος; Είναι τελικά πλασμένος για να δίνει τη ζωή σύμφωνα με το επάγγελμά του ή για να υπηρετεί το θάνατο; Η πένα του Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ δημιουργεί αριστοτεχνικά ένα μαύρο διαμάντι, το οποίο δεν προσφέρει στον αναγνώστη του καμία ευκολία, κανένα ηθικό δίδαγμα και καμία οριστική απάντηση, διότι πρόκειται για ένα αμιγώς υπαρξιακό δράμα (στο ύψος του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν) με το ένδυμα μιας noir ιστορίας. Προσφέρει όμως λογοτεχνική απόλαυση και ολοζώντανες σκηνές, τόσο ρεαλιστικές και λυρικές ταυτόχρονα, που χαράσσονται στη μνήμη σαν να είσαι παρών, σαν να παρακολουθείς και εσύ μέσα από ένα διαυγές γυαλί τον δόκτορα Γκλας…

Την προσεγμένη σε όλα έκδοση συμπληρώνουν ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο της Μάργκαρετ Άτγουντ για το βιβλίο, επίμετρο της μεταφράστριας, εργοβιογραφικά στοιχεία για το συγγραφέα και φωτογραφικό υλικό.