Σμολένσκ, ο τόπος των μαρτυρίων και των αποκαλύψεων

Ο Μπέρνι Γκούντερ επιστρέφει! Πρόκειται για τη λογοτεχνική… μονοπρόσωπη saga του Φίλιπ Κερ που τη μεταφέρει από βιβλίο σε βιβλίο, με τον γνωστό επιθεωρητή να βρίσκεται στην κεφαλή του τραπεζιού και τον υπόλοιπο θίασο να αλλάζει, παράλληλα με το σκηνικό και τα ενδιάμεσα της δράσης.

Ο Γκούντερ στον «Άνθρωπο χωρίς ανάσα», παρά την προφανή άπωσή του από το ναζιστικό καθεστώς, δεν κατέχει τη γνωστή θέση του επιθεωρητή της βερολινέζικης αστυνομίας, αλλά συγχρωτίζεται με το βαθυκράτος του Χίτλερ, κατέχοντας μια καίρια θέση στο γερμανικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου.

Έτος: 1943. Χώρος δράσης: το μακρινό Σμολένσκ στη Ρωσία. Η ομηρική μάχη στο Στάλινγκραντ έχει ολοκληρωθεί, αφήνοντας ανοιχτές πληγές στους Ναζί. Είναι, όμως, και μια μάχη στο όριο της ανθρώπινης ηθικής, έτσι που αναγκαστικά όλοι μιλούν για τον πόλεμο… προ και μετά Στάλινγκραντ. Ακόμα και ο φλεγματικός, είρων και κυνικός Μπέρνι Γκούντερ αντιλαμβάνεται στον αέρα ένα μεταλλικό βάρος ήττας και απανθρωπιάς. Σαν και αυτή που καλείται να αποκαλύψει στο σκοτεινό, αφιλόξενο πεδίο του Σμολένσκ.

Οι φήμες το θέλουν να είναι η τελευταία –οικτρή– κατοικία χιλιάδων Πολωνών, που θανατώθηκαν με απηνή τρόπο από τους Ρώσους. Οι ομαδικοί τάφοι, εάν και εφόσον ανακαλυφθούν, θα προσδώσουν το απαραίτητο άλλοθι στους ναζιστές ότι και η αντίπερα όχθη (εκείνη των Ρώσων) δεν στερείται απάνθρωπων μεθόδων, πέραν της στρατιωτικής ηθικής.

Ο μετρ της φαιής προπαγάνδας, Γκέμπελς, υποχρεώνει τον Γκούντερ να αναλάβει την υπόθεση, να τη διαλευκάνει και να προσφέρει στον Χίτλερ το δολοφονικό πιστοποιητικό του αντιπάλου.

Η μακροϊστορία δεν λείπει ποτέ από τα βιβλία του Κερ, σε σημείο που η διάχυση της μυθοπλασίας μέσα στο ιστορικό πλαίσιο να είναι δυσδιάκριτη. Τα μυθιστορήματά του φέρουν τον μόχθο έρευνας και τεκμηρίωσης – διόλου παράξενο που εντός του συγκεκριμένου μυθιστορήματος περιλαμβάνονται όλα τα τελευταία ιστορικά ευρήματα για την εκατόμβη των Πολωνών στη Ρωσία.

Δεν λείπει, όμως, ούτε κι εκείνη η γκρίζα απόχρωση μυστηρίου που πλέκει τα γρανάζια της δράσης, τοποθετεί  τη διαίσθηση του Γκούντερ στο προσκήνιο και λειτουργεί ως πλάγιος καθρέφτης των ιστορικών μεγεθών.

Τη στιγμή που η «μεγάλη» ιστορία βρίσκεται εν εξελίξει στο κάδρο, στο παρασκήνιο, αθέατα και ανώνυμα, κινούνται τα νήματα περιφερειακών ιστοριών (φόνων εν προκειμένω) που μπορεί να μην αποτελέσουν ποτέ κομμάτι έρευνας του ιστορικού του μέλλοντος, αλλά είναι ο… άρτος του Γκούντερ.

Στο τέλος του βιβλίου συνειδητοποιείς ότι στις σελίδες έχει τρέξει κάμποσο αίμα: τρεις Γερμανοί στρατιώτες, ένας Πολωνός γιατρός και η κόρη του, ένας Ρώσος σφαγέας πολέμου που έχει χάσει τα λογικά του και φυσικά χιλιάδες Πολωνοί που «ξεβράζονται» από το υγρό χώμα του Σμολένσκ. Ποιος είναι ο δολοφόνος; Ποιος είναι ο ηθικός αυτουργός, αλλά και ποιος επωφελείται από όλο αυτό το ποτάμι αίματος;

Για τον Κερ ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος, από την πλευρά των Ναζί, είναι ένας προνομιακός χώρος, για τις μυθιστορικές περσόνες που θέλει να σκιαγραφήσει. Ο Γκούντερ είναι μια… ατυπική μορφή ντετέκτιβ στα όρια της παρανομίας και του ηρωισμού. Φευ, και σε αυτό το ένατο βιβλίο τρώει της… χρονιάς του από τους βασανιστές συμπατριώτες του, αλλά στο τέλος αποκαλύπτει όχι μόνο τον δολοφόνο, αλλά και το κρυφό δίκτυο που αναπτύσσεται εντός του ναζιστικού καθεστώτος, από το οποίο  άπαντες έχουν κάτι να αποκομίσουν για ίδιον όφελος.

Ο «Άνθρωπος χωρίς ανάσα» δεν έχει την ένταση της «Μοιραίας Πράγας», καθώς λείπουν οι πλάγιες ματιές και οι αποσιωπήσεις πριν από τη μεγάλη ανακάλυψη. Επιπρ0σθέτως του λείπει η ολική κορύφωση που δίνει λύτρωση στο δράμα. Ναι, μπορεί να μοιάζει περισσότερο νοητική κατασκευή, ωστόσο διαβάζεται άνετα για όλες τις άλλες αρετές του – και δεν είναι λίγες. Ο Κερ καταφέρνει να μεταφέρει –σε μορφή όσμωσης– το λερό κλίμα της Ευρώπης λίγο πριν από και λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπομνηματίζοντας τα εγκλήματα, τον πόνο, τη μαζική καταστροφή και την εθνοκάθαρση που τη στιγμάτισαν ανεπανόρθωτα.

Η μετάφραση ανήκει στον Ανδρέα Αποστολίδη και υπηρετεί απολύτως το ύφος και το πνεύμα του μυθιστορήματος.