Όταν η βιογραφία και το μυθιστόρημα αλληλοσυμπληρώνονται

Ο Κολομβιανός Juan Gabriel Vásquez (γεν. 1973) δεν χρειάζεται πλέον συστάσεις, είναι ήδη γνωστός και αγαπητός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό χάρη στις μεταφράσεις των προηγούμενων βιβλίων του στα ελληνικά: Ο ήχος των πραγμάτων όταν πέφτουν, Οι πληροφοριοδότες, Η μορφή των λειψάνων, Οι υπολήψεις, Τραγούδια για την πυρκαγιά (όλα από τις εκδόσεις Ίκαρος). Συγγραφέας που διαρκώς αναμετράται με την Ιστορία και τον αντίκτυπό της σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, δεν διστάζει να ψηλαφίσει διαφορετικές ιστορικές στιγμές που έχουν καθορίσει την πορεία της πατρίδας του. Στο τελευταίο του μυθιστόρημα, το Γυρίζοντας το βλέμμα πίσω, δίνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε ένα υπαρκτό πρόσωπο, τον Kολομβιανό σκηνοθέτη Σέρχιο Καμπρέρα και μέσω του οικογενειακού του πορτρέτου εξετάζει κομβικές στιγμές της σύγχρονης Ιστορίας.

Τον Οκτώβριο του 2016 ο Σέρχιο Καμπρέρα παρευρίσκεται σε ένα αναδρομικό αφιέρωμα των ταινιών του στη Βαρκελώνη. Μόλις έχει πληροφορηθεί ότι ο πατέρας του πέθανε και αντιμετωπίζει το δίλημμα εάν πρέπει να επιστρέψει στην Κολομβία για να παραστεί στην κηδεία ή να παραμείνει συνεπής στην υποχρέωσή του να παρευρεθεί στο αφιέρωμα που έχει διοργανωθεί προς τιμήν του. Αποφασίζει να παραμείνει στη Βαρκελώνη και να συναντηθεί με τον δεκαοχτάχρονο γιο του Ραούλ, τον οποίο έχει να δει αρκετό καιρό. Η συνάντηση με τον γιο του, η προβολή των ταινιών του, στις περισσότερες από τις οποίος συμμετείχε και ο πατέρας του, η προσπάθειά του να επανασυνδεθεί με τη σύζυγό του, η χρονική συγκυρία της απόρριψης των ειρηνευτικών συμφωνιών που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον τερματισμό του εμφυλίου πολέμου στην Κολομβία και κυρίως ο θάνατος του πατέρα του οδηγούν σε ένα εσωτερικό ταξίδι στο παρελθόν της οικογένειας Καμπρέρα. Ένα ταξίδι που ξεκινά από την κατάλυση της ισπανικής μοναρχίας και τον Εμφύλιο Πόλεμο που θα οδηγήσει την οικογένεια του πατέρα του, του Φάουστο, να εγκαταλείψει την Ισπανία και να εγκατασταθεί αρχικά στη Δομινικανή Δημοκρατία και στη συνέχεια στην Κολομβία. Εκεί είναι όπου ο Φάουστο ανακαλύπτει το ταλέντο του στην υποκριτική και την απαγγελία ποίησης και συναντά τη Λους Ελένα Κάρδενας με την οποία θα αποκτήσει δύο παιδιά: τον Σέρχιο και τη Μαριανέγια. Η είσοδος του Κάστρο στο Σαντιάγο της Κούβας φέρνει τον αέρα της επανάστασης στην ψυχή του Φάουστο που θα αποφασίσει να πάρει την οικογένειά του και να πάει στην Κίνα, ώστε να μπορέσουν να πετύχουν την απαιτούμενη ιδεολογική μεταμόρφωση και προετοιμασία για να μπορέσουν να υπηρετήσουν στη συνέχεια τον λαό της Κολομβίας, να γίνουν οι φορείς της επανάστασής του.  Στη συνέχεια η αφήγηση εστιάζει στον Σέρχιο και στη Μαριανέγια, στη ζωή τους στη μαοϊκή Κίνα, στις εμπειρίες τους και στην αφοσίωσή τους στα ιδανικά της επανάστασης για να συνεχίσει με την επιστροφή τους στην Κολομβία και στην ένταξή τους σε αντάρτικα σώματα.

O ίδιος ο συγγραφέας στο σημείωμά του στο τέλος του βιβλίου ξεκαθαρίζει ότι το Γυρίζοντας το βλέμμα πίσω δεν είναι μια βιογραφία, αλλά ένα έργο μυθοπλασίας, παρά το γεγονός ότι τα γεγονότα που παρουσιάζονται δεν είναι φανταστικά καθώς βασίζονται στις αφηγήσεις του Σέρχιο Καμπρέρα. Αυτός τα έβαλε σε τάξη, τους έδωσε μορφή και τα προσέγγισε ερμηνευτικά ώστε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να καταλήξει το βιβλίο μια απλή απαρίθμηση γεγονότων. Μέσω της προσέγγισής του έδωσε φωνή στον εσωτερικό κόσμο του Σέρχιο και της Μαριανέγια, μετέτρεψε τις εμπειρίες τους σε ζωντανές εικόνες και τις συνέδεσε αριστοτεχνικά με όλα τα κομβικά γεγονότα της σύγχρονης Ιστορίας. Παράλληλα με τις πολύπλοκες και συχνά δύσκολες οικογενειακές σχέσεις, τις μικρές αλλά επώδυνες προσωπικές απογοητεύσεις από τους ανθρώπους που είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι βαδίζουν οι ιστορικές εξελίξεις και η θέση του ατόμου μέσα σε αυτές: επαναστάσεις, πόλεμοι και συνεχόμενη έκθεση σε μορφές βίας. Γεγονότα και εμπειρίες που αναγκάζουν το άτομο να αναμετρηθεί με την ιδεολογία του και τα πιστεύω του, να αμφισβητήσει αποφάσεις και ενέργειες και να σταθεί αποφασιστικός απέναντι στη βία της Ιστορίας.

Το μυθιστόρημα του Vasquez απλώνεται στον χρόνο και στον χώρο, χωρίς να κουράζει αφού ο αφηγηματικός λόγος αναδεικνύει τη δύναμη των προσώπων που πρωταγωνιστούν και θέτει τον αναγνώστη απέναντι στις ίδιες του τις αντιλήψεις, τον προκαλεί να δει σφαιρικά τα ιστορικά γεγονότα και να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα.